Docu ‘De Joden & de Oranjes’ was herkenning in bijna alle opzichten – tv-recensie

Ronnie Eisenmann, Simon Soesan, Ruben Vis, Bart Wallet, Hans Knoop, Ies Vuijsje en David Cohen Pereira; een stoet aan (ervarings-)deskundigen, opiniemakers en sprekers uit en rond Joods Nederland zorgde zaterdagavond op NPO2 voor momenten van herkenning. Ze traden allemaal op in het tweeluik ‘De Joden & de Oranjes’, gemaakt door de Joodse tak van de EO en royalty-programma ‘Blauw Bloed’ (ook EO). Niet alleen de sprekers waren herkenbaar, maar ook de inhoud. De van oorsprong Antilliaanse zangeres Shirma Rouse, die de voice over voor haar rekening nam, was als enige een beetje een vreemde eend in de bijt. Los daarvan maakten de makers vooralsnog een ‘veilige’ en enigszins voorspelbare documentaire – deel twee is volgende week.

Over het programma
Sinds eeuwen tonen de Joden in Nederland aanhankelijkheid aan de Oranjes. Zo wordt er iedere sjabbat in de synagogen gebeden voor het welzijn van de koninklijke familie. ‘De innige band tussen de familie en de Joodse gemeenschap heeft echter veel schade opgelopen tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. De vlucht van de Oranjes naar Londen, de nasleep van de oorlog en het huwelijk tussen Juliana en Bernhard gaf de Joodse gemeenschap een groot gevoel van onveiligheid. Ze voelde zich gekwetst en vergeten’, aldus de EO eerder in een persbericht. De woorden van koning Willem-Alexander op de Dam op 4 mei van dit jaar over de rol van zijn overgrootmoeder vormden de aanleiding voor de Joodse tak van de EO om dit tweeluik te maken (normaal gesproken worden hun programma’s ergens zondagmiddag of diep in de late avond uitgezonden, maar dit keer gelukkig eens niet).

Tropische warmte
De eerste aflevering van dit tweeluik begon enigszins verrassend met het Wilhelmus, gezongen door zangeres Shirma Rouse, waarna er foto’s voorbij kwamen van de Oranjes op de Antillen en Aruba. Rouse vertelde heel kort over de bijzondere band van veel Caraïbische Nederlanders met de koninklijke familie en maakte meteen de vergelijking met de Joden. De overeenkomst: het gaat om twee minderheden die op eigen wijze aanhankelijkheid tonen aan de Oranjes. Misschien was dit wel het alibi om Rouse als voice over (verteller) te legitimeren. Met een ietwat enthousiaste toon sprak ze de de beelden aan elkaar, ook als het om serieuze of ernstige onderwerpen ging, zoals de jaren dertig en veertig, bleef zij monter.

‘Divibokaal’
Het zou flauw zijn om nu te zeggen dat het programma met Rouse aan boord bij de NPO goed scoort op diversiteits-meetladder of in de wedstrijd van de inmiddels verdwenen ‘divibokaal’, maar de vraag is toch of zij er niet ‘met de haren bij is gesleept’ om het programma iets meer cachet te geven. Desalniettemin gaf het eerste deel van dit tweeluik een prima overzicht van de geschiedenis die de Joodse Nederlanders met de Oranjes hebben. Hoewel ik de match tussen Rouse en de Joodse gemeenschap niet meteen zag, was er zeker een vorm van herkenning in de vele sprekers. Het waren bijna allemaal heren die actief en bekend zijn in Joods Nederland, daar hun sporen hebben verdiend en soms ook op Jonet.nl langskomen.

Geen verveling
Hun verhalen over het onderwerp waren eveneens herkenbaar. Hoe goed en helder de bijdrage van alle sprekers ook was; zaken als de oprichting van het NIK en de rol van koning Willem I daarbij, de anti-Joodse houding van Willem III, maar ook de ongemakkelijkheden die de Oranjes in de jaren dertig en in 1940 veroorzaakten, ze waren allemaal vrij bekend. Voor wie zich een beetje heeft verdiept in de geschiedenis van de Joden en de Oranjes, gaf dit programma dus weinig nieuwe inzichten. Wel was het interessant om alles eens vlot op een rij te zien. De vaart zat er ook goed in. Het programma verveelde daarom geen moment en voor je het wist was het ineens voorbij. Een compliment voor de verteller en alle sprekers, die zichtbaar met volle overtuiging hebben meegedaan.

Veel sprekers, weinig tijd
De makers hebben behoorlijk wat mensen geïnterviewd en daar ook duidelijk tijd in gestoken. Je kan zien dat deze tv-docu met hart en ziel gemaakt is. Maar als je zoveel mensen interviewt en je hebt uiteindelijk maar veertig minuten voor één aflevering – waar je alle relevante informatie ‘tot en met 1940’ in moet stoppen – dan ontkom je er niet aan veel opgenomen materiaal over boord te moeten gooien. Tien sprekers opvoeren met één verteller is best veel voor veertig minuten televisie. Van de sprekers moest de altijd deskundige Bart Wallet het leeuwendeel voor zijn rekening nemen. Wie anders dan hij kan alle informatie zo goed, helder en compacte neerzetten? Daardoor kwamen de anderen veel minder aan bod. Toch waren wel ze allemaal in beeld. Zelfs Blauw Bloed-presentator Jeroen Snel had een klein rolletje.

Less is more
Echter, als je iedereen aan bod wil laten komen, loop je kans op teveel algemene informatie en te weinig verdieping. Het wordt dan ook te gehaast. ‘Less is more’, zou ik zeggen. In plaats van ‘less is more’ hebben de makers blijkbaar voor een andere opzet gekozen. Binnen die keuze (niet focussen op een of twee punten, maar een vertelling ‘van nul tot nu’) zijn ze er goed in geslaagd om het chronologische verhaal met alle belangrijke punten aan bod te laten komen. Voor de leek zullen deze punten ongetwijfeld nieuwe informatie zijn, maar voor de kenners is dit voornamelijk al bekend. Dat is jammer, de echte verdiepingsslag werd gemist en dat maakt het inhoudelijk ook voorspelbaar.

Desondanks kijk ik uit naar de tweede aflevering van ‘De Joden & de Oranjes’, waarin we waarschijnlijk zullen zien welke gevolgen de houding van de Oranjes ten opzichte van de Joden in de bange jaren ’40-’45 heeft gehad op de naoorlogse verstandhouding met deze minderheid. En ook zullen we dan mogelijk zien hoe Beatrix, Claus en Willem-Alexander die schade hebben gerepareerd.

Toevoeging: bij de redactie van Jonet.nl zijn opmerkingen binnengekomen dat de gebruikte term ‘een beetje een vreemde eend in de bijt’ een racistische term zou zijn. Deze uitdrukking is gebruikt om aan te duiden dat je een Antilliaanse verteller niet zou verwachten bij een Joodse documentaire als deze. Omdat de verteller toevallig een vrouw van kleur is, wordt de term ‘vreemde eend in de bijt’ nu helaas door sommigen als ‘racistisch’ opgevat. Dit was en is niet de bedoeling. Mochten mensen zich gekwetst voelen, dan bieden we daarvoor verontschuldigingen aan.

Zie ook:
‘De Joden & de Oranjes’, deel twee van tv-docu op NPO 2
In dit tweeluik bespreken onder meer journalist Hans Knoop, schrijver Ies Vuijsje, historicus Bart Wallet en EO-presentator Jeroen Snel de band tussen het Oranjehuis en Joods Nederland. Ook gaan ze in op hoe deze bijna onherstelbaar beschadigde tijdens en na de Tweede Wereldoorlog en hoe de eeuwenoude relatie in de afgelopen jaren weer hersteld is. De Joden & de Oranjes, Deel 2: ‘Vergeven maar niet kunnen vergeten’ is te zien op zaterdag 26 december 2020 om 19.30 uur op NPO 2.