‘De propagandist’ is een waarschuwing – recensie

De Nederlandse documentairefilm De Propagandist draait sinds deze week in de bioscoopzalen. De film laat zien hoe een Nederlandse cineast in dienst stond van de nazi’s, maar is meer, zo schrijft Nico van den Berg. Niet alleen wordt het verhaal van cineast Jan Teunissen verteld, ook blijkt dat deze man weinig tot geen berouw toonde voor de klussen die hij in de bange jaren ’40-’45 voor de bezetter opknapte.

Wat drijft een filmmaker ertoe om te werken voor een totalitair regime? En hoe kijkt zo iemand, jaren later, terug op zijn keuzes? Dat zijn de vragen die centraal staan in De Propagandist, de nieuwste documentaire van Luuk Bouwman. Hij duikt in het leven van Jan Teunissen, een Nederlandse filmmaker die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog inliet met de nazi’s. Zijn films droegen bij aan de verspreiding van hun ideologie en ondersteunden de Jodenvervolging, en toch lijkt hij er later weinig spijt van te hebben. Een schokkend, maar razend interessant verhaal dat laat zien hoe propaganda werkt – toen en nu.

Willem van Oranje

Jan Teunissen begon zijn carrière als ambitieuze filmmaker en regisseerde in 1934 Willem van Oranje, de eerste Nederlandse geluidsfilm. Maar die werd niet bepaald een succes. Gefrustreerd door tegenvallers en een gebrek aan erkenning vond hij een nieuw pad bij de NSB. Daar schopte hij het tot hoofd van de filmdienst en werd hij een belangrijke schakel in de Nederlandse nazi-propaganda.

Teunissen werkte samen met nazi-bonzen als Joseph Goebbels en Heinrich Himmler en produceerde films die het nationaal-socialistische regime een positief imago moesten geven. Na de oorlog werd de Nederlandse cineast veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf en kreeg hij een beroepsverbod van tien jaar. Maar in plaats van schuld te erkennen, bleef hij volhouden dat hij slechts ‘zijn werk deed’. Dit morele zelfbedrog vormt de rode draad in De Propagandist.

Goedpraten

De documentaire draait om negen uur aan oude geluidsopnames waarin Teunissen zijn leven en keuzes bespreekt. Geen spijt, geen berouw – alleen een man die zijn daden blijft goedpraten. Zo noemt hij de Jodenvervolging eufemistisch ‘een zeer ongelukkige kwestie’ en ‘niet sjiek’. En hij wordt ronduit antisemitisch als hij zegt: “Ze zijn ook wel erg standvastig en vasthoudend, die Joden. Toen de Duitsers hier kwamen, toen was er in het begin nog helemaal geen sprake van vervolging. Maar toen zaten de Joden al goddomme bij Americain geëtaleerd op de eerste rij. Je krijgt ze niet weg hè.”

Regisseur Luuk Bouwman combineert deze opnames met archiefbeelden, reconstructies en gesprekken met historici, waardoor een fascinerend maar ook beangstigend portret ontstaat. Hoe kon Teunissen zichzelf blijven zien als een neutrale filmmaker, terwijl hij actief bijdroeg aan het verspreiden van haat? Dat is een vraag die verder gaat dan de geschiedenisboeken.

Demoniseren

De film laat zien hoe media destijds werden ingezet om antisemitische ideeën salonfähig te maken en de Jodenvervolging te legitimeren. Teunissen’s werk was niet zomaar een ‘technische bijdrage’ aan de filmkunst – zijn beelden hielpen de publieke opinie te beïnvloeden en droegen bij aan de tragische geschiedenis die volgde. Bouwman maakt hiermee duidelijk dat propaganda niet alleen iets is van het verleden. Het is een krachtig wapen, dat ook vandaag de dag wordt ingezet om groepen te demoniseren en de waarheid te verdraaien. Een boodschap die niet te negeren valt.

Waarschuwing

Maker Bouwman is geen onbekende in de wereld van politieke documentaires. In Allen tegen allen (2019) onderzocht hij de opkomst van populistisch rechts. Met De Propagandist trekt hij die lijn door, maar nu met een historische invalshoek en verpakt in een meeslepende vertelling. Niet voor niets won de film vorig jaar de prijs voor Beste Nederlandse Documentaire op IDFA.

De Propagandist is meer dan een historisch portret – het is een waarschuwing. De film laat zien hoe makkelijk een ‘gewone’ cineast kan veranderen in een werktuig van een destructief regime. Deze documentaire confronteert, prikkelt en laat je niet meer los. Het is een must see voor iedereen die zich bezighoudt met geschiedenis, media en de kracht van beeldvorming. Want, zoals De Propagandist zo treffend laat zien: wie controle heeft over het verhaal, bepaalt hoe de geschiedenis wordt herinnerd.