Een strakblauwe hemel in Joods Athene – reizen, De Joodse Horizon

Athene en Thessaloniki zijn twee verschillende steden met hun eigen Joodse gemeenschap. Voor reisrubriek ‘De Joodse Horizon’ deed reisjournalist Joost Brantjes beide plaatsen in Griekenland aan. Verrassingen en interessante verhalen troffen hem positief in het hart. Vandaag deel één van dit tweeluik: een reis naar Joods Athene.

De hemel is strakblauw en hoewel het vroeg is, is het zonlicht fel in juni. Vogels kwetteren alsof hun leven ervan afhangt als ik de Melidoni straat inloop. Daar staan pal tegenover elkaar twee synagogen: Beth Shalom aan de linkerkant en Etz Hayyim aan de rechterkant. Gids Akis leidt me rond. Beth Shalom is een sjoel uit 1930. Een neoclassicistisch gebouw met aan de straatzijde een raamloze muur van wit Pentelisch marmer. Een muur waar de kogelgaten nog zichtbaar zijn, van toen de Duitsers de Atheense Joden wilden intimideren tijdens Pesach in 1944.  

Aan het hek van de synagoge hangt tussen twee ranke cipressen een metalen boek met de namen van mensen die Joden hielpen tijdens de Tweede wereldoorlog. Als derde naam is Prinses Alice gegraveerd, de moeder van de onlangs overleden Prins Philip van Groot-Brittannië. Binnen vallen twee grote glas-in-lood ramen op. Ze stellen de schepping van de wereld voor en de uittocht uit Egypte. Bijzonder is ook dat de tevah en hechal zijn samengevoegd op een verhoogd deel van de sjoel. 

Romaniote gemeenschap 
Etz Hayyim is de oudere van de twee huizen van samenkomst  en werd in 1904 gebouwd door de Romaniote gemeenschap, de oudste Joodse gemeenschap in Europa. Sefardisch noch Asjkenasisch en te herleiden tot in de derde eeuw voor Christus. Om meer te weten te komen over deze gemeenschap bezoek ik het Joods Museum van Athene, waar goedlachse directeur Zanet Battinou me welkom heet.  

In heel Griekenland zijn nog maar vijfduizend Joden, waarvan de meerderheid, zo’n 3.500 mannen en vrouwen, in de hoofdstad woont. “Maar we zijn zo aanwezig in de maatschappij, dat veel mensen denken dat we veel talrijker zijn,” zegt Battinou. Het gebouw telt negen verdiepingen en Anastasia Loudarou leidt me rond. We lopen langs het interieur van de synagoge van Patras en door een zaal met meer uitleg over de oorlog, toen Griekenland werd bezet door Duitsers, Italianen en Bulgaren. Andere zalen hebben vitrines met kleding van Romaniote en Sefardische Joden, en portretten van Grieken die de concentratie- en vernietigingskampen overleefden. 

Het museum, waar enkel vrouwen werken, bezit 10.000 kunstvoorwerpen en heeft als doel om het leven, de geschiedenis, de gewoontes en tradities van de Griekse Joden te bestuderen en ten toon te stellen. 

Voormalige nachtclub
Ook Mendel Hendel is actief in de Joodse gemeenschap. De boomlange rabbijn met imposante baard is opgegroeid in Israël, Canada en de Verenigde Staten en is sinds 2011 de directeur van Chabad Athene. In het centrum van de stad, in een voormalige nachtclub in de wijk Psiri, zetelt nu het culturele centrum met een kosjer restaurant en supermarktje. Op de bovenste verdieping wordt gestudeerd. Hendel en zijn Franse echtgenote Nechama willen de Joodse gemeenschap helpen. “Wij hebben een sociale functie en organiseren vaak sjabbat maaltijden en daarnaast bieden wij ook Joods onderwijs aan,” zegt hij. Hij legt me meer uit over de Romaniote gemeenschap, die met de komst van de Sefarden, die beduidend hoger opgeleid en rijker waren, zich minder voelden.  
Maakt hij zich zorgen, wil ik weten, nu de gemeenschap nog maar vijfduizend leden telt. “Ik heb geleerd in het nu te leven en de gemeenschap die er nu is te ondersteunen. Maar het is waar dat de partnerkeuze beperkt is met zo’n kleine gemeenschap. Gelukkig is er een sterke band met Israël.” 

Davidster in een kruidentuin 
Dat de Joden van Athene geen daadkracht kan worden ontzegd, blijkt ook uit het Sjoa-monument. Dat kwam er pas in 2010, na veel gesoebat over hoe en waar, waarmee Athene als laatste van alle EU-hoofdsteden haar slachtoffers van het nazi-regime herdenkt. Uiteindelijk wees de gemeente een prominente plek aan, vlakbij de twee synagogen, dichtbij de begraafplaats waar in 431 voor Christus Pericles zijn beroemde toespraak hield voor de Atheners die hun leven lieten tijdens de Peloponnesische Oorlog.

De Grieks-Amerikaanse kunstenaar DeAnna Maganias creëerde een marmeren Davidster in een kruidentuin. Zes driehoeken zijn afgebroken, maar de middelste zeshoek is intact, als symbool van verjonging en overleven. De kruiden dienen als katalysator om je geheugen in gang te zetten. Op de verschillende delen zijn de namen gegraveerd van de plaatsen waar de 65.000 Joden in Griekenland woonden, tot ze tussen 1941 en 1944 werden afgevoerd naar Auschwitz-Birkenau. 
 
De eenvoud van het monument ontroert. Ook omdat het wordt gebruikt; ik zie hoe onder de schaduw van een pijnboom een vrouw op een van de driehoeken zit en haar van huis meegebrachte broodje eet tijdens haar lunchpauze. Zelf zoek ik voor een ijskoffie het terras van de hippe Minu bar op. Waar ze zoveel kamerplanten hebben, dat je ze zelfs kunt kopen. 

Na Joods Athene te hebben leren kennen, ben ik nog meer benieuwd geworden naar Thessaloniki, Griekenlands tweede stad. Daar vormden tussen 1492 tot 1912 Joden altijd de meerderheid van de bevolking.  Vanaf het Atheense Larissa Station pak ik de trein naar het noorden. Wat is er over van het Joodse leven daar? Volgende week meer. 

Lees ook:
Weg van de snelweg in Jutland – reizen, de Joodse horizon
Eindelijk is het zomer, en eindelijk mogen de mondkapjes weg, in elk geval in Denemarken. Tijd om last-minute vakantieplannen naar het noorden te maken! Jutland, het Deense vasteland, is een geweldige vakantiebestemming als je van rust, natuur en kleinschaligheid houdt. Het golvende boerenland wordt afgewisseld door dorpjes en kleine steden. Wat weinig mensen weten, is dat met name in de kleine steden ook Joodse gemeenschappen waren.