Elah viert Dag van de Psychische Gezondheid

Wereldwijd is het vandaag de Dag van de Psychische Gezondheid. Talloze organisaties vragen vandaag aandacht  voor hun werkzaamheden binnen de geestelijke gezondheidszorg. Ook de Stichting Elah Nederland, die Elah Israël ondersteunt bij de psychische en sociale hulpverlening van Nederlandse Sjoa-overlevenden in Israël.

Ruim zeventig jaar na de Tweede Werekdoorlog vormen de baby- en kindoverlevenden de grootste groep onder de Sjoa-overlevenden. De ‘baby survivors’ werden net voor of in de oorlog geboren en de ‘child survivors’ waren tijdens de oorlog peuters of jonge kinderen. Eén van hen is Bert H., die de Tweede Wereldoorlog overleefde. “Das Baby ist gestorben,” waren kennelijk de eerste woorden die hij sprak toen hij in de zomer van 1945 met zijn ouders werd herenigd. Vijf jaar oud was hij, maar hij had al een behoorlijk levensverhaal opgebouwd. Met zijn zusje Henriette zat Bert ondergedoken in Amsterdam. Ze werden verraden en opgepakt, naar Westerbork gestuurd en in september 1944 met vijftig andere ‘onbekende kinderen’ naar Bergen-Belsen getransporteerd. Van daaruit gingen ze naar Theresienstadt. Op de trein naar Bergen-Belsen overleed het zusje, een baby nog. Bertje torste het bericht al die tijd met zich mee.

De relatie met zijn moeder kwam nooit meer goed. “Ik was de brenger van het slechte nieuws,” zegt hij. “Ik symboliseerde de narigheid van de oorlog. Over de dood van Henriette is mijn moeder nooit heen gekomen.” Dat Bert zelf het een en ander moest verwerken, kwam bij zijn ouders niet op. Hij had in Theresienstadt gezeten, een soort vakantieoord voor kinderen, dacht zijn vader. Verder was hij te klein om de omstandigheden echt te hebben beleefd, dus kon hij er ook geen last van hebben.

Driftaanvallen
En zo groeide Bert op, zonder concrete herinneringen maar met een sluimerend gevoel van onbehagen, eenzaam en met terugkerende angsten, driftaanvallen en zwarte gedachten. “Ik heb altijd gezegd dat wij jonge overlevenden zowel tot de eerste als de tweede generatie behoren. We hebben zelf alles meegemaakt en ook de ellende van onze ouders op ons bord gekregen.”

De ervaring leert dat veel van de aller jongste overlevenden specifieke moeilijkheden hebben. “Het zijn mensen die in een kritieke fase meerdere traumatische scheidingen hebben meegemaakt,” zegt Marcelle Zion, die voor Elah een gespreksgroep leidt. “Ze zijn eerst van hun eigen ouders gescheiden en daarna van de onderduikfamilies of verzorgers. De ouders zijn meestal niet terug gekomen en andere ooggetuigen van hun vroegste jeugd ontbreken. Hun jeugd is in stukjes gesneden en hun identiteit gefragmenteerd.”

Erkenning
De gespreksgroep is opgericht om steun en erkenning te geven. Die erkenning heeft lang op zich laten wachten. Jarenlang hebben child survivors, zeker de jongsten, te horen gekregen dat ze het geluk hadden tijdens de vervolging heel jong te zijn. Mensen veronderstelden dat baby’s en peuters veel kunnen incasseren en in een soort vacuum leven. Pas de laatste decennia wordt steeds duidelijker dat baby’s wel degelijk trauma ervaren en dat de kwaliteit van de omgeving waarin ze opgroeien grote invloed heeft op hun ontwikkeling. En nu ze ouder worden, worden ze overvallen door pijnlijke herinneringen.

“Ouder worden gaat gepaard met verlies van gezondheid, van werkzaamheden en inkomsten, van leeftijdsgenoten en ook van illusies over je kinderen. Vanwege de verliezen in de oorlog, hebben overlevenden vaak moeite met die latere verliezen,” zegt Yaela Cohen, co-directrice van Elah. “En juist als mensen eerder niet hebben kunnen of willen rouwen om de verliezen die ze in de Sjoa leden, is de confrontatie met verlies in de laatste fase van het leven moeilijker.”

Elah ondersteunt mensen individueel zoals de zogenaamde baby survivors, partners en kinderen van Holocaust-overlevenden maar organiseert ook groepsactiviteiten, zoals de koffieochtenden op elke woensdagochtend in Jeruzalem. Betty van Essen, één van de vaste deelnemers, omschrijft die wekelijkse ontmoetingen als een ‘baken’. “De koffieochtend is voor ons oudjes de afgelopen tien jaar een lichtpuntje geworden om naar uit te kijken. Ze worden verzorgd door maatschappelijk werkers op wie werkelijk gerekend kan worden, bijgestaan door professioneel begeleidde vrijwilligers. Ook de regelmaat geeft zekerheid. Ikzelf ben wel eens down, maar ik weet dat ik op woensdagochtend weer een heleboel ga bijtanken.”