Heb mijn verloren familie weer gevonden! – column Max Moszkowicz

Vanaf het eerste moment dat ik als 23-jarige de skyline van Manhattan zag opdoemen door het raam van de taxi die mij voor het eerst in mijn leven naar het hart van ‘The big Apple’ reed, wist ik dat New York mijn tweede thuis zou worden. Enkele momenten later gleden de machtige wolkenkrabbers door het raam voorbij en beleefde ik een onverklaarbaar gevoel van thuiskomen. Dat gevoel had ik maar één keer eerder gehad en dat was toen ik voor het eerst voet in Israël zette, en de eerste teug zware zoete woestijnlucht inademde. Mijn DNA fluisterde me zachtjes toe: Hier kom je vandaan…

Israël vertelde dat mijn DNA zich in haar in haar boezem had ontsproten. New York vertelde me dat haar open armen mijn toekomst zou kunnen worden. Ik liet me gewillig meevoeren in de ongebreidelde energie van de stad waar ik maandenlang student zou zijn op de filmschool. Het was de eerste van vele lange periodes die ik in New York zou doorbrengen. De stad heeft sindsdien een onweerstaanbare aantrekkingskracht op mij en ik zou er nog vele malen terugkomen wist ik. Zo geschiedde.

Joods in alle anonimiteit
Het onmiskenbare Joodse karakter van New York is een van de redenen waarom ik me daar als in vis in het water voel. Van de negen miljoen New Yorkers zijn er ruim een miljoen Joods. Ik genoot er voor het eerst in mijn leven van échte anonimiteit. Iets wat voor de meeste mensen normaal is, was voor mij de eerste keer. Als ik ergens ‘en plein public’ mijn achternaam moest zeggen, dan hoefde ik niet meer te fluisteren uit angst dat er onmiddellijk een dominosliert van gemompel door de ruimte zou zingen: “Moszkowicz… Moszkowicz… Moszkowicz… bzz… bzz. Mosz… bzz… bzz…”

Voor het eerst was ik Max zonder het Moszkowicz-label en genoot ik van een vrijheid die maar weinig andere mensen zich kunnen voorstellen aangezien zij niet anders weten.

Extra lading
Ik zoek sindsdien altijd wel een excuus om weer naar New York terug te kunnen keren, een plek waar ik me zo thuis voel. De laatste keer was in september 2019 toen ik daar research deed voor een nieuwe documentaireserie die jullie hopelijk binnen een jaar op de kijkbuis kunnen zien. Deze keer had mijn aanwezigheid in de stad extra lading. Het kwam doordat ik nu ook familie in New York heb. Ik zal het uitleggen: nadat in 2018 de biografie over mijn grootvader Max Moszkowicz sr. (‘De bokser’) uitkwam, zijn we erachter gekomen dat er directe familie voor de oorlog op Ellis Island in New York was aangekomen, als nieuwe immigranten.

Zeisel Moszkowicz
Mijn grootvaders tante, het zusje van mijn overgrootvader ‘Zeisel Moszkowicz’, bleek in 1927 vanuit Polen naar Amerika te zijn gevlucht in de hoop op een veilig en goed leven. Haar broer (mijn overgrootvader) vluchtte vanuit Polen naar Duitsland, waar mijn grootvader Max sr. en zijn zusje Helga werden geboren. Een keuze die zoals we nu weten dramatische gevolgen zou hebben. Enfin. We werden benaderd door mijn oudtante Elissa Sampson die door de schrijvers van de biografie ‘De bokser’ was gevonden. We waren blij verbaasd aangezien we geen idee hadden van hun bestaan. Zij bleek de dochter van Zeisel te zijn en openbaarde voor ons een hoofdstuk uit de geschiedenis van onze familie dat we totaal niet kenden.

Lower East Side
Parallel aan het leven van onze tak van de familie bleek zich een hele familiegeschiedenis te hebben voorgedaan in de VS. Elissa bezocht ons in Nederland en kon vertellen hoe het hun aan de andere kant van de plas is vergaan en waarom we elkaar kwijtraakten. Haar moeder Zeisel kwam aan op Ellis Island en belandde, zoals de meeste nieuwe immigranten, in de rauwe ‘Lower East side’ van Manhattan. De meeste Joden verlieten die buurt zodra ze economische successen boekten. Ze verhuisden dan vaak naar betere wijken in Brooklyn en Queens. Zeisel en haar nageslacht zou nooit weggaan uit de Lower East side waar ze het grootste deel van haar leven met weinig geld doorbracht.

Cruciale keuze
Elissa wist ons te vertellen dat haar moeders broer (mijn overgrootvader) plannen aan het maken was om Duitsland via Nederland te ontvluchtten naar zijn zusje in Amerika, vanwege het op handen staande gevaar van Hitler en zijn nazi’s. Mijn overgrootvader realiseerde zich destijds dat Europa voor Joden een brandend flatgebouw was geworden waar je alleen nog maar uit kon springen om het vege lijf te redden. Zijn oudste kinderen – mijn grootvader Max en grootttante Helga – waren oud genoeg om de reis te kunnen maken. Zijn jongste zoontje Joop (Yossale), die in Maastricht was geboren, was amper twee jaar oud en echter vaak ziek. Mijn overgrootvader maakte daarom de cruciale keuze te wachten met de reis naar Amerika tot Jopie iets ouder en sterker zou zijn, met alle gevolgen van dien.

Zeisel probeerde haar broer en zijn gezin na de oorlog terug te vinden maar hoorde dat ze naar Auschwitz waren gedeporteerd en aldaar vermoord. Ze wist niet dat mijn grootvader als enige de kampen wél had overleefd. Op zijn beurt lukte het mijn grootvader niet om zijn tante Zeisel terug te vinden na de oorlog. Hij was een getraumatiseerde tiener zonder familie, zonder geld, zonder dak boven zijn hoofd en had geen middelen. Ze waren elkaar kwijt…

Herenigd in ‘The Lower East side’
Vorig jaar huurde ik een Airbnb-appartementje in The Lower East Side en zou nu op mijn beurt mijn oudtante Elissa opzoeken. Ze bleek zeshonderd meter van mijn studio te wonen, een plek waar ze nooit weg is gegaan. Ze gaf me een rondleiding door de buurt en deed de geschiedenis van haar tak van de familie uit de doeken. Deze tak van de familie had het niet breed maar ze had het daar wel goed. Ze nam me mee naar het eerste appartement op 262 Avenue C en East 2nd street, waar Zeisel was komen te wonen na aankomst op Ellis Island. Letterlijk op een steenworp van de iconische ‘Katz’s Deli’.

Wat me al opviel toen ik voor het eerst in New York was, was dat de Joden van The Big Apple heel anders zijn dan in Europa. Hun oogopslag is onbevangen, open, waar geen intense pijn in te bespeuren is. Ze zijn veel verder verwijderd van de volkerenmoord die op de Europese Joden in de Tweede Wereldoorlog is gepleegd. Wanneer ik in Europa Joodse mensen in de ogen kijk, voel ik de verscheuring en het trauma dat vrijwel zonder uitzondering aan bijna al onze families is aangedaan. Als mijn overgrootvader had besloten om toch naar zijn zusje in Amerika te gaan, dan hadden wij nu in het gezelschap geleefd van het nageslacht van de voltallige familie Moszkowicz; een familie die dan misschien ook die open, onbevangen oogopslag zouden hebben gehad. Misschien dat mijn DNA me daarom juist onbewust naar New York blijft zingen. Misschien wil het me vertellen dat we nog steeds een keuze hebben.

Juiste keuze maken
De hete adem van Jodenhaat is nog altijd zeer aanwezig in hedendaags Europa. Zoals ik me nu besef aan de hand van mijn eigen familiegeschiedenis, kan het maken van de keuze om te gaan of te blijven er een zijn die van levensbelang is. Die keuze kan bovendien grote invloed hebben op de generaties die er na jou komen. Voor mij is het de blik in de ogen van Europese Joden die het verhaal van de tragiek van onze voorouders verklapt. Ik benijd de blik in de ogen van de Amerikaanse Joden, die een verhaal van vrijheid en geborgenheid aan mij vertelt. Een gevoel van verantwoordelijkheid maakt zich over me meester wanneer ik realiseer dat ook jij en ik wellicht ooit de juiste keuze zullen moeten maken als het monster van antisemitisme zichzelf volledig in al haar gewelddadigheid weet te ontketenen. Ik wil wanneer ik oud ben in de ogen van mijn kleinkinderen een blik lezen van veiligheid en geborgenheid, omdat ik ooit wél de juiste keuze maakte.

Lees ook:
De antiracismebeweging en de ‘Ja maar…’ – column Max Moszkowicz
‘Op een koude dag in januari, 2006, is de 23-jarige Joodse Parijzenaar Ilan Halimi onderweg naar een afspraakje. Hij is online aan de praat geraakt met een mooi Iraans-Frans meisje, ze chatten regelmatig en ze hebben uiteindelijk besloten om elkaar te ontmoeten. Op de afgesproken plek blijkt het meisje er niet te zijn. Ter plekke wordt hij door een groep jongeren uit de banlieu ‘Bangneux’ ontvoerd..’