Februaristaking vandaag 75 jaar geleden

Vandaag om 11 uur ‘s morgens zullen de trams, bussen, metro’s en veerponten van het Gemeentevervoerbedrijf in Amsterdam één minuut stilstaan om te herdenken dat hun collega’s precies 75 jaar geleden het werk hadden neergelegd en de Februaristaking plaatsvond. De actie werd georganiseerd door de Communistische Partij Nederland (CPN) en was een reactie op de anti-Joodse maatregelen van de Duitse bezetter in met name Amsterdam.

De grootschalige verzetsdaad, die begon in de Amsterdamse haven en zich naar de binnenstad uitbreidde, wordt zoals elk jaar om half vijf ‘s middags herdacht bij het standbeeld De Dokwerker op het Jonas Daniël Meijerplein. Dit jaar is ook Koning Willem-Alexander bij de herdenking aanwezig. In het kader van dit bijzondere lustrum wordt in de hoofdstad ook middels theater, een fototentoonstelling en gespreksprogramma’s stil gestaan bij de gebeurtenissen van toen.

Joodse knokploegen
Met de opstand in Praag was de Februaristaking van Amsterdam het enige openlijke protest tegen de Jodenvervolging in bezet Europa. Nadat Amsterdam door de Nazi’s was bezet, groeide langzaamaan de onrust in de hoofdstad. De bezetter kwam met maatregelen tegen de Joden. Begin 1941 mochten Joden onder meer niet langer naar de bioscoop gaan. Op steeds meer plaatsen verschenen borden waarop stond dat ze niet gewenst waren, waaronder in parken, café’s en restaurants. Steeds vaker werden Joden geprovoceerd en aangevallen door de Weerbaarheidsafdeling (WA) van de Nationaal Socialistische Beweging, de Nederlandse evenknie van Hitlers NSDAP. Er ontstonden opstootjes.

Ook werden steeds meer Joodse winkels en bedrijven aangevallen en vernield. Joodse jongeren gingen op hun beurt de WA-mannen te lijf. En ondertussen was het niet duidelijk wie de orde moest handhaven: de Amsterdamse politie, de Duitse soldaten of de WA. De chaotische situatie leidde op 14 februari 1941 tot de dood van WA-man Hendrik Koot. Hij kwam om bij een gevecht tussen WA’ers en een Joodse knokploeg. Koot werd met veel vertoon begraven.

IJssalon Koco
Als antwoord op de dood van de WA’er werd een deel van de Joodse wijk afgesloten. Hierna liepen de spanningen verder op, onder meer bij Duitse inval van IJssalon Koco in de Van Woustraat. Deze ijscozaak werd gerund door twee Joodse mannen, die zich tegen de inval verzetten. Er ontstond een vechtpartij, waarbij bleekwater op de Duitsers werd gegooid. Eén van de eigenaren werd gearresteerd. De bezetter verklaarde vervolgens dat er sprake was van ‘een gerichte aanval’, waarop er een razzia volgde. Meer dan vierhonderd Joodse mannen werden daarbij opgepakt en weggevoerd naar concentratiekamp Mauthausen, waar ze hun dood tegemoet gingen.

Na de razzia nam een groep Amsterdamse arbeiders het niet meer. Op de Noordermarkt besloot de illegale CPN tot een staking. Met vierhonderd mannen werd op 24 februari 1941 de knoop doorgehakt. ‘STAAKT!!! STAAKT!!! STAAKT!!!’ stond er de volgende dag op een pamflet te lezen. Op 25 februari gaven veel hoofdstedelingen gehoor aan de oproep. Winkels sloten hun deuren en trams stonden stil, terwijl mensen de straat op gingen. Onder meer door de niet rijdende trams werd de staking een succes.

Olievlek
Door de prominente positie van de staking breidde deze zich als een olievlek uit naar Zaandam, Haarlem, Velsen, Hilversum, Bussum, Weesp, Muiden en de stad Utrecht. De communistische Vonkgroep deed ook een poging om de februaristaking uit te breiden tot Den Haag; pamfletten met een stakingsoproep werden uitgereikt bij de tramremise, maar er was geen stakingsbereidheid onder het personeel van de Haagse tramvervoerder HTM.

Op de tweede dag beëindigden de Nazi’s de staking met geweld, intimidatie en hardvochtig ingrijpen. Er vielen negen doden en 24 zwaargewonden en talloze stakers werden gevangengezet. Dit lukte door een combinatie van enkele factoren: het Duitse ingrijpen, de stakingsparolen van de CPN (de staking mocht slechts twee dagen duren) en de druk van het Amsterdamse gemeentebestuur om het werk te hervatten.

Steden die hadden meegedaan aan de staking kregen van de Duitsers hoge boetes opgelegd. Amsterdam moest vijftien miljoen gulden betalen, Zaandam een half miljoen en Hilversum 2,5 miljoen. Omdat er in Hilversum, net als in Amsterdam, ook was betoogd, was de boete daar relatief hoog.