Franciscus had goede band met Jodendom – in memoriam

Paus Franciscus, die maandag op 88-jarige leeftijd overleed aan de gevolgen van een beroerte, had een goede band met het Jodendom. Hij stimuleerde de relaties van de Rooms-Katholieke Kerk met de Joden. ‘Dialoog en vriendschap met de kinderen van Israël maken deel uit van het leven van Jezus’ discipelen’, schreef hij in 2018. “Vanwege onze gemeenschappelijke wortels kan een christen geen antisemiet zijn.”

Franciscus werd op 17 december 1936 geboren als Jorge Mario Bergoglio in Buenos Aires. Hij was een kind van Italiaanse migranten die eerder de boot hadden gepakt naar Argentinië. Zijn vader kwam uit een dorp in Piemonte en maakte in 1929 de grote oversteek. Zijn moeder was al op Argentijnse bodem geboren, uit Italiaanse ouders van Piëmontees-Genuese origine. Het huwelijk bracht nog andere vier kinderen voort.

Stukje long

Bergoglio groeide op in den katholieke omgeving en ging naar katholieke scholen, maar koos ervoor om de technische middelbare school te volgen en technicus te worden. Op zijn 21ste werd een stukje van zijn rechterlong verwijderd na een zware longontsteking en drie cysten. Pas op latere leeftijd vond hij zijn roeping en ging naar het seminarie om priester te worden.

Verliefd

Als seminarist was Bergoglio naar eigen zeggen ‘verblind’ geraakt door een meisje dat hij op een bruiloftsfeest was tegengekomen. Volgens hem kon hij een week lang niet bidden, omdat hij steeds haar beeld voor ogen had. Hij kwam tot de conclusie dat hij een keuze moest maken en besloot haar te vergeten en definitief te kiezen voor het priesterschap.

Wijsbegeerte

In 1958 trad Bergoglio toe tot de orde der jezuïeten en in 1960 haalde hij een graad in de wijsbegeerte. In de jaren daarna doceerde hij literatuur, psychologie in Santa Fe en andere vakken in Buenos Aires, waarna hij zelf theologie ging studeren. In 1969 werd Bergoglio tot priester gewijd, waarna bij opklom in de rangen van de katholieke kerk.

Kardinaal

Met de jaren klom Bergoglio op in de rangen van de katholieke kerk en in de jaren negentig schopte hij het tot hulpbisschop, bisschop en aartsbisschop. Als kardinaal van Argentinië was hij sinds 1998 actief. Vier jaar later werd hij gevraagd om voorzitter te worden van de Argentijnse bisschoppenconferentie, maar dat weigerde hij in eerste instantie. In 2005 werd hij het toch.

AMIA

Als aartsbisschop van Buenos Aires woonde Bergoglio in 2007 de Rosj Hasjana-dienst bij in de synagoge Benei Tikva Slijot bij. Hij was tevens de eerste publieke figuur die een petitie voor gerechtigheid ondertekende in de zaak van de AMIA-bomaanslag in 1994, waarbij 85 mensen omkwamen bij een terreuraanslag op een Joods centrum in Buenos Aires. In 2010 bezocht hij het herbouwde AMIA-gebouw.

Ratzinger

Na de dood van paus Johannes Paulus II zou de Argentijn tijdens het conclaaf verrassend als tweede achter de Duitser Jozef Ratzinger zijn geëindigd, die als paus Benedictus XVI zou verder gaan. Na diens aftreden, in 2013, werd Bergoglio alsnog tot paus gekozen. Volgens hemzelf was zijn verkiezing onverwacht, omdat hij zichzelf niet als kandidaat zag, zo schreef hij in zijn dit jaar verschenen autobiografie ‘Hoop’.

‘Buonasera’

De 76-jarige Bergoglio nam de naam Franciscus aan en begon zijn pontificaat met een eenvoudig ‘buonasera’ [goedenavond, red.] waarmee hij de mensen in bescheidenheid groette. Soberheid, eenvoud en zorg voor armen en zwakkeren waren zijn handelsmerken. Ook pakte Franciscus door met de strijd tegen het misbruik in de kerk en wist hij een aantal hervormingen door te voeren.

Interreligieus

Tot de taken van de paus behoren onder andere het onderhouden van interreligieuze relaties, waaronder met het Jodendom. Hij ging de dialoog aan, deed aan verzoening en nam krachtig stelling tegen antisemitisme. Het Jodendom was hem niet vreemd: al in 2010 schreef hij met rabbijn Abraham Skorka het boek ‘Over hemel en aarde’, dat gebaseerd is op hun gesprekken over het Jodendom en christendom.

Nostra Aetate

Franciscus ontmoette regelmatig Joodse leiders en bracht al in 2014 een staatsbezoek aan Israël. Hij beriep zich vaak op de geest van Nostra Aetate, afgekondigd door paus Paulus VI in 1965 als deel van het Vaticanum II, waarmee de eeuwenlange anti-Joodse theologie werd verworpen en een nieuw tijdperk in de katholiek-Joodse betrekkingen inluidde. Ook streven de katholieken er sindsdien niet meer naar Joden te bekeren.

Mensbeeld

“Vanwege onze gemeenschappelijke wortels kan een christen geen antisemiet zijn,” zei paus Franciscus. “Ik heb het genoegen gehad oprechte vriendschapsbanden te onderhouden met leiders uit de Joodse wereld. We spraken vaak over onze respectievelijke religieuze identiteiten, het mensbeeld dat we in de Schrift vinden, en hoe we het besef van God levend kunnen houden in een wereld die nu op veel manieren geseculariseerd is.”

Rabbijnen op de koffie

Franciscus vervolgde: “Maar bovenal genoten we als vrienden van elkaars gezelschap. We werden allemaal verrijkt door ontmoeting en dialoog, en we verwelkomden elkaar, en dit hielp ons allemaal te groeien als mens en als gelovige.” Net als zijn voorgangers bezocht Franciscus de Joodse gemeenschap in Rome en ook kreeg hij rabbijnen op de koffie. Verder maakte hij andere vrienden: zelfs zanger Dotan kwam bij hem langs.

Kritiek

Toch kreeg ook Franciscus kritiek uit Joodse hoek, met name waar het over het conflict tussen Israël en de Palestijnen ging. In 2015 ging het Vaticaan betrekkingen aan met de Palestijnse Autoriteit, wat tegen het zere been van Israël was. De oorlog tussen Israël en Hamas, die volgde na de Hamas-aanvallen in Zuid-Israël op 7 oktober 2023, zette de betrekkingen tussen Franciscus, de Joden en Israël verder onder druk.

‘Genocide’

In november 2024 riept Franciscus op tot ‘een volledig onderzoek naar genocide’ in Gaza, wat door Israël werd verworpen. En afgelopen december was hij nog aanwezig bij de onthulling van de jaarlijkse kerststal van het Vaticaan, waar het kindje Jezus was verwikkeld in een Palestijnse sjaal. De kritiek uit de Joodse wereld was groot. Hoewel de paus niets van het sjaaltje afwist, trok hij het zich aan. In een paar dagen was de stal afgebroken.

Pius XII

Los daarvan was er dossier paus Pius XII – de heilige vader in de Tweede Wereldoorlog – wiens rol diens opvolger Franciscus lang bleef verdedigen. Pius zou zich hebben afgewend oor het Joodse lijden tijdens de Sjoa, maar het Vaticaan hield vol dat hij achter de schermen hard werkte om Joden te redden. In 2020 stelde Franciscus de Vaticaanse Archieven over Pius XII open ​​voor onderzoekers.

Kloppend beeld

Uit onderzoek van David Kertzer bleek vervolgens dat paus Pius, ondanks zijn persoonlijke bezwaren tegen Hitler en het nationaalsocialisme, en ondanks een aanytal dappere pogingen om Joden in Italië te beschermen, zich meer bekommerde om de bescherming van de kerk en om haar toekomst onder het fascisme. In die zin klopte het beeld van Pius’ critici.

Lofzang

Ondanks alle kritiek en turbulentie, waren er maandag na het overlijden van paus Franciscus lovende woorden vanuit de Joodse wereld. Zo waarderen Joodse groepen Franciscus’ vele oproepen aan katholieken om de lessen van de Sjoa ter harte te nemen. Dat de paus zich vorig jaar nog keerde tegen ‘de verschrikkelijke toename van aanvallen tegen Joden in de wereld’, wordt door leiders nu aangehaald.

Vrede

Balans en vriendschap waren voor Franciscus belangrijk. Zo sprak hij met de families van de Israëlische gegijzelden, maar uitte hij ook kritiek op ‘de wreedheid in Gaza’. En hij bad voor vrede in het heilige land. ‘Dialoog en vriendschap met de kinderen van Israël maken deel uit van het leven van Jezus’ discipelen’, schreef Franciscus in Evangelii Gaudium [‘De vreugde van het evangelie’, red.], zijn belangrijkste schrijven.

‘De vriendschap die tussen ons is gegroeid, doet ons bitter en oprecht spijt hebben van de verschrikkelijke vervolgingen die zij hebben doorstaan ​​en nog steeds ondergaan, vooral die waarbij christenen betrokken zijn’, aldus paus Franciscus over de band met de Joden.

Gezondheid

In het laatste jaar van zijn leven ging Franciscus’ gezondheid achteruit. Door kwalen en terugslagen kwam hij in een rolstoel terecht, maar in tegenstelling tot zijn voorganger wilde hij niet aftreden. In januari lag hij in het ziekenhuis met een zware longontsteking, die hij overwon. Toch moest hij nog zeker twee maanden rust houden.

Vriend verloren

Met pasen 2025 sprak Franciscus het traditionele Urbi et Orbi nog uit. Daar was al te zien dat hij behoorlijk achteruit gegaan was. Een plotse hersenbloeding en daaropvolgend hartfalen, de volgende ochtend, werden hem echter fataal. De paus overleed op 21 april 2025, werd 88 jaar en had twaalf jaar geregeerd. Met het overlijden van Franciscus verliest de Joodse wereld een goede vriend.