‘Joods, democratisch of territoriaal: Israël moet kiezen’ – gastcolumn Tim Brys

De drie grondbeginselen van de staat Israël zijn onverenigbaar, schrijft Tim Brys. Dat is waarom de regering-Netanyahu er eentje van afbouwt, en wel in sneltreinvaart: de democratie.

Door Tim Brys

Het Israëlische parlement, de Knesset, keurde maandag de eerste van een reeks controversiële juridische hervormingen goed. Die hebben als doel de gerechtelijke controle op de overheid ernstig in te perken: het hooggerechtshof zal voortaan ‘onredelijke’ beslissingen van de overheid niet meer kunnen vernietigen. Na verder geplande hervormingen zal het hof ook minder gemakkelijk wetten kunnen schrappen en zal de regering meer inspraak hebben bij de aanstelling van rechters.

Maandenlange protestacties tegen die geplande hervormingen culmineerden in een indrukwekkende mars naar Jeruzalem en een sit-in (met tentenkamp) voor de Knesset. Maar de actievoerders slaagden er niet in premier Benjamin Netanyahu en zijn coalitie van rechtse, uiterst rechtse en Joods-orthodoxe partijen van hun plannen af te brengen.

Die politieke situatie legt de inherente contradicties bloot in wat de Israëlische politieke wetenschapper Benjamin Acosta ‘de fundamentele grondbeginselen’ van de staat Israël noemt: Joods nationalisme (zionisme), democratie en het land Israël.

Veilig toevluchtsoord

Joden ondergingen eeuwenlang vervolging en onderdrukking in Europa. Russische pogroms en de Dreyfus­affaire zetten Theodor Herzl, de vader van het moderne zionisme, er op het einde van de negentiende eeuw toe aan om een moderne oplossing te zoeken voor het ‘Joodse vraagstuk’. Hij vond zijn oplossing in het Joodse nationalisme: het Joodse volk heeft een Joodse staat nodig, als veilig toevluchtsoord. Bij voorkeur kwam die staat in Ottomaans Palestina, het land van hun voorvaderen. Herzls droom werd in 1948 werkelijkheid na decennia van immigratie en na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog.

De hoofdzakelijk seculiere, Europese Joden die de moderne staat Israël stichtten, droegen, behalve het zionisme en een traditionele connectie met Eretz Israël (het land van Israël), ook de Europese democratische waarden hoog in het vaandel. Vandaar de drie grondbeginselen van Israël: de staat werd gebouwd op Joodse, democratische en territoriale sentimenten.

Lang voor de stichting van Israël werd duidelijk dat die drie grondbeginselen in de praktijk onverenigbaar zijn. Er was namelijk het ‘Arabische vraagstuk’. Ottomaans Palestina was geen onbewoond land. Op het eind van de negentiende eeuw woonden er bijna 450.000 Arabieren tegenover een kleine 20.000 Joden.

In het openbaar verzekerde Herzl zijn luisteraars dat Joden en Arabieren in harmonie zouden samenleven in zijn verhoopte Joodse staat. Maar in zijn dagboek schreef hij dat de Arabieren voorzichtig moesten worden onteigend en naar naburige landen overgebracht. David Ben-Gurion, die later de eerst premier van Israël zou worden, stelde eind jaren dertig duidelijk dat hij de gedwongen overplaatsing van Arabieren steunde en daar niets immoreels in zag.

Volgens de Israëlische geschiedkundige Benny Morris werd de angst om uitgedreven te worden dan ook de grootste motor van het Arabische verzet tegen het zionisme. En bij de stichting van Israël in 1948 verloren inderdaad 700.000 Arabieren hun thuis.

Snelgroeiende nederzettingen

Acosta stelt dat, door de aanzienlijke aanwezigheid van Arabieren, Israël niet tegelijk Joods en democratisch kon zijn en ook nog eens het hele land kon bezitten. Op een van die drie grondbeginselen moest worden ingebonden.

Een democratische staat op het hele grondgebied van Ottomaans Palestina, met Joden en Arabieren als gelijke burgers, was mogelijk geweest, als de wens van een Joods-nationalistische staat werd opgegeven. Maar dan had Israël niet het gewenste veilige toevluchtsoord voor alle Joden ter wereld kunnen worden.

Een democratische Joodse staat was ook mogelijk geweest, als men de wens om heel het Palestijns gebied te bezitten, had laten varen. Maar het land verdelen, en dan vooral Jeruzalem, was voor velen uitgesloten. De latere premier Menachem Begin verklaarde: ‘Eretz Israël zal worden teruggegeven aan het volk van Israël. Volledig. Voor altijd.’

Doorheen zijn geschiedenis heeft de staat Israël dan ook vooral ingezet op zijn Joodse en territoriale identiteit: sinds 2018 is het officieel een Joods-nationalistische staat en dankzij de snelgroeiende nederzettingen in de bezette gebieden controleert Israël ondertussen meer dan negentig procent van het land.

Als gevolg daarvan heeft Israël regelmatig ingebonden op het vlak van democratie. Israëlische Arabieren klagen dat ze als tweederangsburgers behandeld worden en miljoenen Palestijnen leven in de bezette gebieden onder discriminerende Israëlische militaire wetten, zonder enige democratische inspraak.

Linkse entiteit

Israël maakt grote demografische veranderingen door. De Joden van Europese afkomst die een Joods, democratisch en territoriaal Israël beoogden, gaan er numeriek al jaren op achteruit. Hun plaats wordt meer en meer ingenomen door Joden van Midden-Oosterse en Noord-Afrikaanse origine. Als die groep moet kiezen, hecht ze meer belang aan Israëls Joodse identiteit dan aan zijn democratische waarden. Ze vormt de ruggengraat van Netanyahu’s achterban.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de huidige regering de democratie inperkt ten voordele van de Joodse en territoriale belangen van Israël. De regering-Netanyahu ziet het hooggerechtshof als een linkse entiteit die zich verzet tegen de uitbreiding van de nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever en tegen de ultraorthodoxe levensstijl.

Wel verwonderlijk is dat het ‘Arabische vraagstuk’ geen gespreksonderwerp is in de prodemocratische protesten van de voorbije weken. Die kwestie ligt nochtans ten grondslag aan de huidige crisis. Als de Israëlische democratie gered moet worden, dan zullen de Arabieren daar een sleutelrol in spelen. En prodemocratische Israëli’s zullen moeten kiezen: ofwel het hele land, ofwel een Joodse staat. Maar niet beide.

Tim Brys is Vlaming en studeerde Midden-Oosterse Studies in Beiroet. Hij werkt als onderzoeker in vredesstichtend werk in Libanon.

Dit artikel verscheen eerder in de Belgische kwaliteitskrant De Standaard.