Joseph Ratzinger (95): de Duitse paus die het Jodendom graag wilde omarmen

De op Oudejaarsdag gestorven voormalig paus Benedictus XVI, alias Joseph Ratzinger (95), was een intellectueel en had minder charisma dan zijn voorganger en opvolger. Hij was ook de paus van de interreligieuze dialoog. Als Duitser die ver voor de Sjoa werd geboren, wedijverde hij voor goede verstandhoudingen met het Jodendom. Zijn bezoeken aan Auschwitz en Israël werden als belangrijk gezien, evenals zijn band met de Italiaanse Joden. Zijn uitgestoken hand werd door de Joodse wereld gewaardeerd. Wel zorgde hij soms voor felle discussies en ophef. Benedictus wordt herinnerd als de Duitse paus die het Jodendom wilde omarmen, maar daar niet altijd goed in slaagde.

Hitlerjugend
Joseph Aloisius Ratzinger kwam op 16 april 1927 ter wereld in het Beierse dorpje Marktl am Inn, waar hij samen met zijn broer Georg en zus Maria opgroeide. Zijn moeder was kokkin en vader was politieman. Net als alle andere Duitse kinderen van zijn generatie werd zijn jeugd bepaald door het nationaalsocialisme. Zijn vader was een criticus van de nazi’s en weigerde als agent lid te worden van de NSDAP. De kinderen werden dan ook geen lid van de Hitlerjugend. Toen Ratzinger in 1939 naar het seminarie ging, moest hij het daarom zonder studietoelage van de staat stellen.

Tankgraven
In 1940 moesten alle jongeren onder dwang lid worden van nazi-jeugdorganisaties, waardoor de schoolleiding zijn leerlingen alsnog lid moest maken van de Hitlerjugend. Ondanks de aanmelding kregen de leerlingen geen tegemoetkoming in de studiekosten. Dit omdat de nazi’s onderscheid maakten tussen leerlingen die zich vrijwillig hadden aangemeld, de Stamm-Hitlerjugend, en diegenen die slechts onder dwang lid waren geworden, de Zwangs-Hitlerjugend. In de oorlog werd Ratzinger door het leger gedwongen om tankversperringen aan te leggen. Hij deserteerde in 1945 en werd krijgsgevangen genomen.

Kardinaal
Na de oorlog ging Ratzinger filosofie en theologie studeren en in 1951 werd hij tot priester gewijd. Hij werd tevens hoogleraar theologie en gaf hij les op verschillende Duitse universiteiten, waar hij als intellectueel uitblonk. Dat werd gezien door de bisschop van Keulen, die hem in 1962 meenam naar Rome voor het Tweede Vaticaans Concilie. Binnen de Kerk maakte Ratzinger snel carriere en in 1977 werd hij tot bisschop van München en kardinaal gewijd. Vier jaar later haalde paus Johannes Paulus II hem naar Rome om om prefect te worden van de Congregatie voor de Geloofsleer, oftewel: bewaker van de geloofsleer.

Tegenstrijdig
In zijn functie stelde Ratzinger zich erg behoudend op, maar schreef hij ook theologische boeken en artikelen, soms met een co-auteur. In het boek God en de wereld (2000), waarin journalist Peter Seewald gesprekken met de kardinaal optekende, vertelde Ratzinger dat niet-katholieken zich in een ‘gebrekkige toestand’ bevinden. Hij zei tevens uit te zien naar de dag dat ook de Joden ‘ja tegen Christus’ zeggen. Tegelijkertijd had hij eerbied voor het Jodendom. In zijn eigen theologieboeken gaf hij aan dat het Jodendom ‘niet van het heil zou zijn uitgesloten op een of andere buitengewone wijze’.

Mohammed-rede
Begin jaren 2000 was kardinaal Ratzinger de machtigste man in de Kerk op de paus na. Het was dan ook geen grote verrassing dat hij in 2005 na de dood van Johannes Paulus tot nieuwe paus werd gekozen. Hij noemde zichzelf Benedictus XVI en zette het conservatieve beleid van zijn voorganger voort, nota bene beleid dat hij zelf grotendeels had vormgegeven. In tegenstelling tot de Poolse paus – een gewezen acteur met gimmick – bleek algauw dat de Duitse paus veel minder charisma bezat en zich ongemakkelijk gedroeg op publieke optredens. In Italië werd hij gekscherend papparatzi’nger genoemd. Bovendien veroorzaakte hij in 2006 woede in de moslimwereld met een uitspraak over de islam en profeet Mohammed, tijdens een lezing in Regensburg.

Dialoog met de Joden
Op verschillende momenten tijdens zijn pontificaat ontmoette hij vertegenwoordigers van het Jodendom en trad hij met hen in dialoog. In 2005 bezocht hij als eerste paus ooit de synagoge van Keulen, waar hij elke vorm van racisme en antisemitisme veroordeelde. Hij kondigde aan de dialoog met het Jodendom, die voor zijn voorganger in gang was gezet, voort te zetten, maar benadrukte ook dat er ‘complexe en vaak pijnlijke relaties zijn’ tussen beide religies.

Een jaar later bezocht hij Auschwitz. Terwijl Sjoa-overlevenden het bezoek en de daar gehouden toespraak van de Duitse paus prezen, bekritiseerde de Poolse opperrabbijn Michael Schudrich het feit dat de paus in Auschwitz de kwestie van het antisemitisme in Polen niet aan de orde stelde. In 2008 stootte de paus vele Joden tegen het hoofd met de herintroductie van het Goede Vrijdaggebed in de Latijnse liturgie, waarin de perfide Joden worden opgeroepen zich te bekeren.

Zaak Williamson
Echter, in 2009 joeg Ratzinger de Joodse wereld pas echt tegen zich in het harnas door de ex-communicatie van de omstreden bisschop Richard Williamson, die herhaaldelijk de Holocaust had ontkend, ongedaan te maken. De paus nodigde daarom vertegenwoordigers van Joods-Amerikaanse organisaties uit om over de zaak te bepraten. Ter plekke veroordeelde Ratzinger de Sjoa onherroepelijk en herhaalde hij het gebed dat zijn voorganger in 2000 bij de Klaagmuur had uitgesproken. In mei 2009 maakte Ratzinger een succesvolle reis naar Israël, Jordanië en de Palestijnse gebieden. Wel werd een interreligieuze bijeenkomst in Jeruzalem ‘gekaapt’ door een Palestijnse islamitische geestelijke, zie onderaan dit artikel.

‘Nog nooit zo’n goede relatie’
De paus bleef zich inzetten voor een betere relatie tot het Jodendom, onder meer door ook de Italiaans-Joodse gemeenschap te omarmen en hun vertegenwoordigers geregeld te ontvangen. Volgens rabbijn David Rosen, voorzitter van het Internationaal Joods Comité voor Interreligieus Overleg (IJCIC), heeft paus Benedictus ‘een minpunt in een plus veranderd’. In 2012 ging hij een stap verder door te zeggen dat de relaties tussen het katholicisme en het Jodendom nog nooit zo goed waren geweest. Los daarvan maakte Ratzinger zich ook sterk voor betere banden met het orthodoxe christendom, de Angelsaksische kerk en de islam.

Oude hoeden
Desondanks stelden Vaticaandeskundigen dat Ratzinger door zijn controverses, conservatieve stellingnames en niet-sprankelende imago, maar niet uit de verf kwam. Ook zijn ouderwetse manier van kleden kreeg vaak kritiek. Zo droeg de Duitser traditionele kledingstukken en hoeden die pausen soms al decennia niet meer gedragen hadden. De vele onthullingen van seksueel misbruik, die vanaf 2008 bleven aanhouden, zouden Ratzinger de das om hebben gedaan. In 2013 kondigde hij aan te zullen aftreden. De Argentijnse kardinaal Jorge Bergoglio werd tot opvolger gekozen. Hij nam de naam Franciscus aan.

Vervangingstheologie
Hoewel Ratzinger zich op 85-jarige leeftijd terugtrok in een voormalig klooster in het Vaticaan, liet hij nog wel van zich horen. In juli 2018 veroorzaakte hij discussie door de publicatie van een theologisch artikel over het Jodendom, de vervangingstheologie, het zionisme en de staat Israël. Zo stelde hij dat de vervangingstheologie nooit de officiële leer van de Kerk geweest is. Wel hechtte hij betekenis aan de verwoesting van de Tempel en de diaspora van het Joodse volk, maar niet aan de terugkeer van miljoenen Joden naar Palestina, tegenwoordig de staat Israël. Vanuit dat land en de Joodse wereld kwamen boze reacties en de oud-paus zette een openlijke briefwisseling op met een Oostenrijkse rabbijn.

Bidden voor Benedictus
In de laatste jaren werd Ratzinger alsmaar zwakker en brozer. Niettemin hing zijn persoon soms als schaduw boven het pontificaat van Franciscus, die een ander, meer hervormingsgezind beleid dan hij voert. Ultraconservatieve katholieken accepteerden zijn aantreden nooit en zagen Ratzinger nog steeds als de enige paus, die in 2013 bij zijn abdicatie niet kon bevroeden nog bijna tien jaar emeritus-paus te zijn. Dat was langer dan zijn achtjarige pontificaat. Hij was de eerste paus in zeven eeuwen tijd die aftrad, onder meer ingegeven door de vele affaires waaronder financiële schandalen in de Kerk.

Eind 2022 holde de gezondheid van Joseph Ratzinger snel achteruit. Paus Franciscus vroeg gelovigen om voor hem te bidden. Op 31 december 2022 overleed hij op 95-jarige leeftijd in Vaticaanstad, waarna op 5 januari een sobere uitvaart volgde. De emeritus-paus werd bijgezet in de grafkelders van de Sint-Pieter.

Lees ook:
Joods Wereld Congres prijst Benedictus XVI
Benedictus wordt door het JWC geprezen voor zijn inspanningen om de relatie tussen de Rooms-Katholieke kerk en het Jodendom te verbeteren. In een reactie op het nieuws over het aftreden van de kerkleider zegt het JWC dat Benedictus ‘diep doordrongen was van de betekenis van het Jodendom voor de kerk’. Hij krijgt ook complimenten omdat hij zoveel synagoges heeft bezocht tijdens zijn pontificaat. De Duitser bracht in 2009 een bezoek aan Israël.