Serebrennikovs aangrijpende Mengele-film – recensie

Met Das Verschwinden des Josef Mengele levert regisseur Kirill Serebrennikov een film af die niet gemakkelijk wegkijkt — en dat is precies wat een film over Josef Mengele zou moeten doen. In dit portret van een van de meest beruchte oorlogsmisdadigers zien we hoe de erfenis van de Holocaust, van antisemitisme en van de morele boosheid nog altijd doorwerkt, zelfs decennialang na de oorlog. Deze film is geen louter historisch drama: hij dwingt tot reflectie over schuld, ontkenning en collectieve herinnering.

De film is gebaseerd op de gelijknamige non-fictieroman van Olivier Guez en laat het leven van Mengele zien na zijn ontsnapping uit Europa, zijn jaren in Zuid-Amerika en de confrontaties met zijn zoon Rolf. In zwart-wit gefilmde scènes, afgewisseld met een felgekleurde flashback naar Auschwitz, toont regisseur Serebrennikov hoe Mengele, ondanks zijn status als gezochte misdadiger, zich steeds weer weet te verbergen, omringd door medestanders en nazistische sympathisanten.

Raamwerk

Het interessante van de film is dat Mengele niet wordt gereduceerd tot een eendimensionaal monster, maar het psychologisch raamwerk blootlegt waarin zijn ziekelijke overtuigingen, zijn paranoia en zijn hypocrisie zichtbaar worden – zonder ook maar iets te vergoelijken. Hoofdrolspeler August Diehl draagt de film in een rol die zowel afschrikwekkend als fascinerend is; hij toont Mengele als iemand zonder berouw, die zijn eigen gewelddadige gruweldaden goedpraat en verdedigt tegenover zijn zoon en tegenover zichzelf.

Experimenten

Mengele was een van de architecten van het medische kwaad in de kampen. Hij experimenteerde op Joodse gevangenen, selecteerde “geschikte” proefpersonen en droeg direct bij aan hun vernietiging. De keuze om een flashback in kleur te tonen van zijn experimenten in Auschwitz – waarin hij mensen kiest, experimenten uitvoert en moorddadig martelt en vermoordt – is niet louter visueel spektakel, maar een confrontatie met de realiteit van het antisemitisme. 

Schaduwen

Die flits van kleur midden in de verder zwart-witte wereld, is als een morele schok: alhoewel de film ons nu voert langs de schaduwen van Zuid-Amerika laat hij ons voelen dat deze gruweldaden nog steeds alles kleuren. Mengele’s afwijzing van berouw, zijn verweer dat hij ‘slechts zijn plicht deed’ of ‘niet anders kon’ wanneer hij publiekelijk wordt geconfronteerd met zijn daden; het werkt als een echo van ontkenning, een vaak terugkerende strategie bij Sjoa-ontkenners.

Scheldtirades

De scène waarin zijn zoon Rolf hem bevraagt – “Wat deed je in Auschwitz?” – is hartverscheurend in zijn directheid. Mengele, oud en gebogen, weigert elke vorm van verantwoordelijkheid. Hij hult zichzelf in paranoïde scheldtirades en medische jargon dat zijn misdaden trivialiseert.

Serebrennikov’s stijl is visueel sterk: lang uitgesponnen shots, zorgvuldig gebruik van licht en schaduw. Het trage vertelritme werkt haast verstikkend. De flashbacks naar Auschwitz zijn schokkend, vet getekend, en tonen de tegenstelling tussen banaliteit en horror — vergelijkbaar met hoe The Zone of Interest dat recent deed.

Soms te hard

Toch pakt niet alles even sterk uit. Sommige scènes springen van de hak op de tak, wat soms verwarrend is. En de flashback in kleur kan voor sommigen ook te confronterend en te hard zijn.

Serebrennikov dwingt ons te kijken naar de (on)menselijke Mengele. Das Verschwinden des Josef Mengele is daarmee een confrontatie met het onuitspreekbare, en met de blijvende noodzaak om te herinneren en alert e blijven. Niet alleen om het lijden van slachtoffers te eerbiedigen, maar ook om te begrijpen hoe antisemitisme blijft voortleven. De film herinnert ons eraan dat het kwaad niet vanzelf verdwijnt, maar zich vermomt, wegvlucht en opnieuw de kop opsteekt.

Das Verschwinden des Josef Mengele is nu in zo’n dertig Nederlandse steden in de bioscoopzalen te zien.