Turks-Nederlandse regisseur maakte docu ‘Beth Amstelveen’ met nesjomme

Özgür Canel werkte in de afgelopen twee jaar aan ‘Beth Amstelveen, Jeruzalem a/d Amstel’, een documentaire waarin de opkomst en groei van het naoorlogse Joods Amstelveen centraal staat. Hoe kon het dat hier vanaf de jaren zestig zo’n grote en bloeiende Joodse gemeenschap ontstond? Het zijn de mensen die het hem doen, zo blijkt uit de film, die zondagmiddag om 15.20 uur wordt uitgezonden op NPO2. Voor Canel was het niet moeilijk om deze film met nesjomme te maken, zo blijkt uit een interview met Jonet.nl. “Vanuit mijn onderzoek naar een Joodse stroming in Turkije, de Kabbalah, heb ik ondervonden er veel joodse begrippen zijn die ik ken. Het is fijn voor mensen dat ze bij mij dus niet iedere keer alles hoeven uit te leggen.”

Hoe ben je op het idee gekomen om een documentaire over Joods Amstelveen te maken? 

“David Serphos heeft jaren geleden contact gezocht met de Joodse redactie van de EO of zij iets konden maken over de Joodse gemeenschap van Amstelveen. Ik was indertijd een documentaire aan het maken over de verdwijnende gemeenschap van Zutphen. Het leek de eindredacteur een goed idee dat ik de film over Amstelveen zou maken en ik vond het een mooi tweeluik bijna, twee tegenovergestelde portretten van Joods Nederland.”

Je hebt zelf geen Joodse achtergrond en toch is het jou gelukt om deze film ‘met nesjomme’ te maken. Hoe kreeg je dat voor elkaar? 

“Ik denk dat ik heel dichtbij de mensen kan komen, omdat ik geen oordeel vel. Als antropologe heb ik een aantal tools die als documentairemaakster ook erg bruikbaar zijn zoals participerende observatie. Misschien helpt het ook om soms te proberen met je emotie dingen te begrijpen in plaats van alleen intellectueel. Het is in ieder geval niet een bewuste strategie ofzo. Ik denk dat ik ook gewoon zo ben. En ik voel de nesjomme zeker.”

Is er op dat gebied overlap met het Turkse?

“Vanuit mijn onderzoek naar een Joodse stroming in Turkije, de Kabbalah, heb ik ondervonden er veel joodse begrippen zijn die ik ken. Het is fijn voor mensen dat ze bij mij dus niet iedere keer alles hoeven uit te leggen. En ik herken de troost in eeuwenoude rituelen. Het idee dat je weet dat sommige gebruiken duizenden jaren op eenzelfde manier worden gedaan, zoals gebeden, daar schuilt een schoonheid en een troost in, die mij ook raakt. Ook al kom ik zelf uit een totaal on-religieus nest. Als rabbijn Vorst mij vertelt over zijn diepe geloof, dat alles voorbestemd is en dat alles al geschreven staat; je moet er alleen la leende achter komen wat voor jou bestemd is en wat niet. Ja, dat klinkt in mijn Turkse oren natuurlijk heel bekend. Kismet, voorbestemming, is een veel gehoord begrip bij Turken.”

Als we naar de film kijken, dan zien we eigenlijk gewone Amstelveners. Waarom zijn deze burgers zo speciaal? 

“Het zijn natuurlijk ook gewone Amstelveners die onderdeel zijn van een bijzondere ontwikkeling. Zij zijn ooggetuigen, experts, die kunnen vertellen hoe het zo is gekomen dat Amstelveen de hoogste concentratie aan Joodse inwoners telt in heel Nederland. Ik heb uiteindelijk gekozen voor een zo divers mogelijk, brede beeld van die gemeenschap. In die zin zijn ze uniek. Neem Leonie. Zij is een gewoon Amstelveens meisje dat op zoek is naar liefde, geborgenheid, een toekomst voor zichzelf en haar partner. Dus in die zin herkenbaar voor vele meiden van 25 jaar. Maar Leonie is ook orthodox-Joods en vindt dit erg belangrijk. Dat betekent dat ze dito partner wil en een kosjer huishouden. Getraind als banketbakker viel het op dat ze anders is dan de andere leerlingen. Eieren checken is een tweede natuur voor haar, maar gek voor anderen in de keuken. Ook werd er wel geklaagd als ze voor de zoveelste keer een vrije dag had vanwege een Joodse feestdag. Tegelijkertijd komt ze uit een gebroken gezin, nadat haar vader uit de kast kwam, maar haar ouders kunnen het goed vinden met elkaar. Dat maakt het dan weer bijzonder.”

De documentaire vertelt het verhaal van een gemeente die ooit klein was, in de jaren zeventig een groeikern werd en zo ook jonge Joodse bewoners aantrok. Welke impact hebben de Joden op Amstelveen? 

“Net als in de zeventiger jaren zijn er veel jonge gezinnen die kiezen voor Amstelveen en zo bijdragen aan de groei van deze stad. Het is een actieve groep, die ook veel digitale specialisten telt. Ik denk dat de zorg, Schiphol en de high tech-industrie wel een voordeel heeft aan de Joodse aanwezigheid in Amstelveen. Ik denk ook dat de Joodse aanwezigheid bijdraagt aan de internationale uitstraling en natuurlijk de diversiteit van Amstelveen. Zo sprak ik vele zakenmensen van Joodse afkomst, die overal in de wereld gewerkt hebben en later vanuit Amstelveen internationale handel zijn gaan drijven. Dit heeft de lokale economie een enorme boost gegeven. Je ziet daarnaast ook veel Israëlische zaakje die geopend zijn en nog worden. Zij hebben ook de eetcultuur met zich meegebracht naar de lokale cuisine van Amstelveen. Er is ook de Joodse vleugel in het Ziekenhuis Amstelland. Dit is niet exclusief voor zieken met een Joodse achtergrond, maar voor iedereen toegankelijk. Mede daarom zegt bijvoorbeeld Sal Roos in de documentaire dat hij regelmatig met Sjalom begroet wordt op straat.”

Ontwerper Piet Cohen komt ook in de film voor. Hij zegt: “Er zit een zekere warmte in Amstelveen.” Wat is die warmte volgens jou?

“Het dorpse, dat je je buurman of -vrouw nog kent en groet, en dat men elkaar nog komt helpen is die warmte, denk ik. En dan ook het gevoel van kleinburgerlijke veiligheid die er in Amstelveen is. Ik hoorde wel vaker dat buren meteen kwamen helpen of informeren toen men er net kwam wonen. Die geborgenheid dat is denk ik ook de warmte. Het is best bijzonder dat, ondanks de erg cosmopolitische samenstelling van de bevolking, er in Amstelveen inderdaad een knusse sfeer hangt. Geen grandeur, maar juist de bescheidenheid.”

Een van de geïnterviewden is een Turks-Joodse nieuwkomer. In de laatste twee jaar zijn er veel Joodse gezinnen uit Turkije naar Amstelveen gekomen. Hoe verklaar jij deze ontwikkeling? 

“Er zijn in mijn optiek twee factoren. In Turkije zijn sowieso de hogere middenklasse en intellectuelen al jaren aan het migreren. Dat heeft economische en sociale redenen. Als je niet regeringsgezind bent, is werken bij de overheid vrijwel onmogelijk geworden, de economie is dusdanig aan het verslechteren dat velen hun biezen pakken. Tel daar het algehele gevoel van onveiligheid en dat je vrijheid beknot wordt, én het oprukken van antisemitisme in het bijzonder bij op voor deze groep. De hightech-banen trokken hen naar Amstelveen. En net als bij andere migrantenpopulaties geldt: waar er eentje gaat, komen er meer via mond-tot-mond reclame.”

Je hebt meerdere Joodse Amstelveners gesproken, maar die hebben de documentaire niet gehaald. Hoe gaan zij daar mee om? 

“Sommigen trokken zichzelf terug. Anderen lieten sowieso de keuze bij mij. Een aantal vond het fijn om mij alleen van informatie te voorzien. Ik denk dat de meesten wel begrepen dat er zo divers mogelijk gecast zou worden.”

Het lijkt in deze film soms wel alsof er geen echte problemen zijn en dat Amstelveen een utopia voor Joden is om in te wonen. Klopt dit wel?

“Nou ik denk dat er wel aangestipt wordt in de documentaire dat er natuurlijk wel degelijk antisemitisme is. En zelfs als je dat niet aan den lijve hebt meegemaakt, zie je natuurlijk de beveiliging bij sjoels, synagogen en andere Joodse instellingen. We hebben bij het filmen ook wel gehad dat de politie of beveiliging binnen een paar minuten langskwam om te vragen wat we aan het doen zijn. Dus je voelt je hierdoor natuurlijk wel bedreigd. Althans het helpt niet om te denken je veilig bent. Maar het feit dat je niet alleen bent en een grote gemeenschap om je heen hebt voelt wel veilig en geborgen.”

Buiten Amstelveen (en Amsterdam) is ook Joods leven in de Mediene. Geeft dit project inspiratie om daar nog eens een film over te maken?

“Zoals ik al eerder aanstipte heb ik al een film gemaakt over de verdwijnende Joodse gemeenschap, twee jaar geleden in Zutphen, waar ik ben opgegroeid. ‘Galut, leven als normale mensen’ kan men nog online bekijken. Dat was bijna de inspiratie voor deze film. Dus net andersom. Maar ja zoals Janny al in de film zegt: Amstelveen wordt ook al gezien als de Mediene door Amsterdam. Dus dit is volgens mij al een film over Joods leven in de Mediene.”

‘Beth Amstelveen, Jeruzalem aan de Amstel’ wordt op zondag 7 november uitgezonden om 15.20 uur op NPO 2