Van der Boom: ‘De leden van de Joodsche Raad dachten erger te voorkomen’

Wie met enige empathie naar de Joodsche Raad kijkt, kan niet anders dan concluderen dat leden ervan geen slechte bedoelingen hadden. Dat is een van de conclusies van onderzoeker Bart van der Boom, die jarenlang historisch onderzoek deed naar de omstreden Raad, die in de bange jaren ’40-’45 een soort ‘Joodse mini-regering’ in bezet Nederland was. Na de oorlog keken overlevenden met wrok terug op de Joodsche Raad, omdat die compleet zou hebben geweten van de Sjoa. Volgens Van der Boom was dat niet het geval. “Het overheersende beeld over de Raad was na de oorlog negatief. Ze hebben ook heel weinig bereikt. Maar voor hun streven kun je wel sympathie hebben.”

‘Volstrekt flauwekul’
De auteur van het boek ‘De politiek van het kleinste kwaad’ trad woensdagavond op in Radio 1-programma Met het Oog op Morgen, waar hij sprak over zijn bevindingen. “Bijna iedereen die iets voorstelde in Joods Nederland, die was in het begin betrokken bij de Joodsche Raad.” Volgens hem is het ‘een volstrekt flauwekul-verhaal’ dat de Raad namenlijsten had en verraad heeft gepleegd. “De Joodsche Raad is vreselijk verguisd. Dat is ook wel begrijpelijk, want de Raad heeft altijd gehoorzaamheid gepreekt en na de oorlog was evident dat dat een heel fout advies was. Maar als je het bekijkt vanuit de kennis en de percepties van 1942/1943 dan denk ik dat je dat veel beter gaat snappen.”

Doorgeefluik
De Raad werd in februari 1941 op last van de nazi’s opgericht en wilde een doorgeefluik zijn van Duitse bevelen en opdrachten, vertelt Van der Boom. “De Joodse Raad is het enige contact tussen Joden en niet-Joden. Een soort mini-regering van de Joden in Nederland tijdens de bezetting. Dat duurt tot september 1943. Dan vertrekt de laatste trein en daarin zaten ook de voorzitters van de Joodse Raad. Daarna waren, behalve de onderduikers, alle Joden uit Nederland weggevoerd.” De Raad was zich volgens de historicus onvoldoende bewust van de consequenties van het werk. “Die mensen toen wisten dat die deportaties een ernstig misdaad waren. Maar wat mensen niet wisten, is dat bijna al die mensen die gedeporteerd werden een paar dagen later dood waren. Dat is onvoorstelbaar voor de tijdgenoten.”

Grenzen verleggen
Van der Boom: “De discussie om wel of niet mee te werken komt alsmaar terug. Al bij de oprichting, lang voordat de deportaties beginnen, besluit de Joodsche Raad dat ze geen oneervolle opdrachten zullen aanvaarden. Ze realiseren zich: wij worden een soort verlengstuk voor de bezetter en dat is een linke positie. En elke keer worden toch de grenzen verlegd. Ze voelen aan dat ze daarmee iets heel ernstigs doen en bij de deportaties al helemaal. Ze realiseren zich dat ze iets niet weten.”

Sympathie hebben
Omdat leden van de Joodsche Raad zelf waren vrijgesteld van vervolging en deportatie, was het in hun eigen belang de Raad in stand te houden. Omdat ze die vrijstellingen mochten verlenen, hebben leden van de Raad ook familieleden en Joden in hun netwerk geholpen. “Je kunt mensen beschermen en dat hebben ze ook gedaan. Dat maakt het allemaal best complex. Maar als je er met enige empathie naar kijkt, dan zie je dat mensen ook echt dachten dat ze erger voorkwamen,” aldus Van der Boom op Radio 1. “Zeker 75 procent van de Nederlandse Joden is vermoord, dat is veel meer dan in andere landen. De medewerking van de Joodsche Raad is daar wel een onderdeel van. Dus ze hebben erg weinig bereikt. Maar voor hun streven kun je wel sympathie hebben.”

Lees ook:
‘Arnold van den Bergh, Anne Frank en de Joodsche Raad. In 1944?’ – Ruben Vis
‘Documentairemaker Thijs Bayens kwam in oktober 2018 bij mij. Hij wilde me vertellen over het cold case-onderzoek naar wie Anne Frank heeft verraden. Twee jaar geleden, eind januari 2020, zocht hij opnieuw contact. Die afspraak, ditmaal bij hem op kantoor in Amsterdam-Noord, is nooit doorgegaan. Geannuleerde afspraken herinner ik me niet en ook staat me niet bij waarom ze niet zijn doorgegaan. Van de wel doorgegane afspraak met Bayens herinner ik me hoe hij vertelde over het idee dat zijn familie Joods is, maar misschien toch ook niet..’