Van der Laan versus Louis van Gasteren

Eberhard van der Laan overleed vorige week vrijdag op 62-jarige leeftijd aan de gevolgen van longkanker. De oud-burgemeester was voor zijn burgemeesterschap onder meer advocaat. Van der Laan, die bovenmatige interesse en inzet toonde voor de Joodse gemeenschap, verdedigde wijlen AD-columniste Pamela Hemelrijk tegen wijlen cineast Louis van Gasteren. Na de dood van de laatste, in 2016, schreef Jonet hierover een artikel. Dit artikel kunt u hieronder lezen. De redactie publiceert het op de dag van zijn begrafenis opnieuw; als eerbetoon aan Van der Laan, die nooit twijfelde aan zijn morele kompas dat hij grotendeels baseerde op de Tweede Wereldoorlog. 

Filmmaker Louis van Gasteren is op 93-jarige leeftijd overleden. Hij was omstreden wegens het doden van de Duits-Joodse onderduiker Walter Oettinger in 1943. Van Gasteren werd veroordeeld voor vier jaar cel, maar kwam na de Tweede Wereldoorlog op vrije voeten en werd mogelijk ten onrechte gerehabiliteerd. Vanaf de jaren zeventig kwam hij in de problemen vanwege de toenmalige moord op Oettinger. Na berichtgeving hierover in Het Parool (1990) volgden er verschillende rechtszaken tegen journalisten, waaronder toenmalig columniste Pamela Hemelrijk. Zij won.

Een ongenode gast
Van Gasteren werd geboren in een acteursfamilie, maar werd in eerste instantie opgeleid tot elektricien. Op twintigjarige leeftijd, in 1943, ging bij hem ‘s avonds de deurbel. Aan de deur van zijn woning in de Beethovenstraat stond een Joodse man die hem een brief gaf. Het verzet had hem opdracht gegeven om bij Van Gasteren onder te duiken en de elektricien nam hem in huis met het idee dat de gast na een nacht weg zou gaan. Toen dit na een paar dagen nog niet gebeurd was en Oettinger vertelde over zijn Joodse achtergrond, wilde de gastheer hem weg hebben.

Er ontstond ruzie die ontaardde in een worsteling tussen de twee. Van Gasteren sloeg Oettinger met een kabel op het hoofd en smeet hem uiteindelijk in de badkamer op de grond. De onderduiker raakte de rand van de badkuip met zijn hoofd en Van Gasteren hoorde zijn schedel kraken. Dood. De twintiger liet daarop het bad vollopen, legde het lijk erin en vertrok om bij een vriendin te logeren. Na een paar dagen keerde hij terug en legde hij het lijk in een kist, die hij met een vriend in het water van de Boerenwetering – een gracht in Amsterdam – liet zakken. Ook had hij het lijk van al zijn geld ontdaan, briefjes die hij op zijn werkplek te drogen legde. Bij elkaar was het zeker 250 Rijksgulden waard.

Opgepakt
De dode kwam echter bovendrijven en algauw ontdekten de autoriteiten het lijk. Omdat Van Gasteren het bootje op zijn naam had gehuurd, werd hij binnen korte tijd opgepakt. Nog in de oorlog werd de jongeman veroordeeld voor moord. Hoewel het een Joodse onderduiker betrof, kreeg hij toch vier jaar cel. Echter, na de bevrijding kreeg hij – mogelijk door zijn ouders’ contacten bij de hoofdstedelijke elite – gratie en werd hij gerehabiliteerd. Van Gasteren besloot om de filmopleiding te volgen en maakte vanaf de jaren vijftig vele – vooral – documentairefilms. Hij werd bedreven in zijn vak: zo ontving hij drie Gouden Kalveren.

Roofmoord of niet?
In de jaren zeventig biechtte hij zijn oorlogsdaad in een interview op, waarna het verhaal bleef rondzwerven. Toen Het Parool in 1990 een groot artikel over de zaak schreef met het woord ‘roofmoord’ in de titel, waren de rapen gaar. Van Gasteren begon een rechtszaak tegen de krant. Hij procedeerde door tot aan de Hoge Raad en won. Het Parool moest een geldbedrag van zeker één ton aan hem betalen. Sindsdien durfden journalisten niet meer over de zaak te schrijven uit angst voor schadeclaims van Van Gasteren. Eén van hen was echter wel zo moedig om er een artikel aan te wijden. Het was AD-columniste Pamela Hemelrijk, die in een column durfde te twijfelen aan de motieven van de moord door Van Gasteren. Was het een roofmoord of niet? En was er sprake van gerechtelijke dwaling?

Eberhard van der Laan
Zoals verwacht spande Van Gasteren een rechtszaak aan tegen Hemelrijk, die haar column niet in het AD mocht plaatsen en hem op de site van filmmaker Theo van Gogh had gezet. Omdat Hemelrijk als eenpitter geen geld had om te procederen, klopte ze na een tip aan bij toenmalig advocaat Eberhard van der Laan. De procedure verliep succesvol en werd in hoger beroep gewonnen door Van der Laan en zijn collega Wicher Bouman. Het Gerechtshof stelde vast dat Hemelrijk op grond van de vrijheid van meningsuiting in het Europees verdrag voor de Rechten van de Mens wel degelijk mocht twijfelen aan de motieven van Van Gasteren in 1943. Zij mocht het woord ‘roofmoord’ ook in de mond nemen. Hemelrijk overleed in 2009 aan hartfalen.

Boek Eric Slot
In 2006 verscheen het boek ‘De dood van een onderduiker, Louis van Gasteren en de waarheid’ van schrijver en journalist Eric Slot. In zijn boekwerk deed Slot alle details over de moord uit de doeken en vervolgens kreeg ook hij de hoogbejaarde Van Gasteren juridisch op zijn nek. Toch werd het boek gepubliceerd (nadat eerdere verhalen van Slot over de zaak door zijn uitgever waren geblokkeerd uit angst voor schadeclaims). Van Gasteren bleef tot op het laatste moment vechten tegen dat wat hij in de oorlog had gedaan. Vlak na zijn dood, op 10 mei 2016, somden de Nederlandse media voornamelijk zijn tientallen films op. Voor een overzicht kunt u hier terecht.