Eberhard van der Laan en de Joodse gemeenschap
Burgemeester Eberhard van der Laan (62) is overleden aan de gevolgen van longkanker. Tijdens zijn ambtsperiode kreeg hij een aantal keer met Joodse onderwerpen en de Joodse gemeenschap te maken. Van der Laan nam het vaak op voor de Joden in de hoofdstad en zocht hen op wanneer mogelijk. Hij onderhield contacten met rabbijnen en bestuurders, en bezocht feesten, herdenkingen, sjoeldiensten en andere bijzondere bijeenkomsten. Meestal droeg hij de zogeheten ‘burgemeesterskeppel’, een zwarte kippa met zilveren versiersels die burgemeester Schelto Patijn ooit ontving. Hoewel er soms botsingen waren, werd de burgemeester door vriend en vijand in de Joodse gemeenschap gewaardeerd. Gedurende zijn ambt kreeg Van der Laan veel Joodse dossiers op zijn bordje.
Botsing met de NIHS
De relatie tussen Van der Laan en de Joodse gemeenschap begon echter op slechte voet. Op 4 mei 2010 hield de politicus, die toen nog geen burgemeester was, een toespraak in het Haagse perscentrum Nieuwspoort. Daarin zei hij dat meer onderzoek nodig was naar de rol van de Nederlanders tijdens de Jodenvervolging. Dit onderzoek zou volgens hem moeten aantonen dat het niet past om Nederlanders te betichten van een ‘slappe houding’ tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ook zei hij dat de jaarlijkse 4 meiherdenking om de vijf jaar gehouden zou kunnen worden, omdat uit onderzoek zou zijn gebleken dat dertig procent van de 55-plussers hiervoor voelde. De opmerkingen vielen niet goed bij de NIHS, de Nederlands Israelitische Hoofd Synagoge, in Amsterdam. Bestuursvoorzitter Ronnie Eisenmann noemde de woorden van Van der Laan ‘stuitend en niet juist’. Daar schrok de politicus van, waarna hij een gesprek aanging met het NIHS-bestuur. Tijdens die ontmoeting werden de plooien gladgestreken. Het bestuur meldde de volgende dag dat Van der Laan ‘volstrekt zuiver, oprecht en integer is en dat hij absoluut nooit heeft gepleit voor het afschaffen van het herdenken’. Wel meende Eisenmann dat de politicus met zijn opmerkingen ‘een open zenuw heeft geraakt’.
Beveiliging en Irving
Toen de Joodse gemeenschap in 2011 en 2012 de overheid om financiële steun voor haar hoge beveiligingskosten vroeg (het ging jaarlijks om circa 800.000 euro die de gemeenschap zelf moest ophoesten), probeerde Van der Laan minister Opstelten (VVD) van Veiligheid en Justitie te bewegen de portemonnee te trekken. Die wilde daar niet aan, waardoor er onenigheid ontstond. Later werd het conflict bijgelegd in een informele bijeenkomst met rabbijnen en uiteindelijk kwam er een gemeentelijk beveiligingsfonds waaruit Joodse en andere religieuze organisaties kunnen putten wanneer er gevaar of terreur dreigt. Daarnaast nam Van der Laan het in 2011 voor Joodse burgers op toen de omstreden Britse schrijver David Irving, die de sjoa ontkent, een lezing in de stad wilde geven. Hij was uitgenodigd door een student die door de gemeente gemaand werd de bijeenkomst af te gelasten. Het ontkennen van de Holocaust is immers strafbaar. “De student is zich een aap geschrokken,” zei de burgemeester in een interview waarin hij Irving typeerde als ‘een gek uit Engeland’.
Joodse erfpachtkwestie
De eerste echter grote ‘Joodse’ uitdaging voor Van der Laan kwam in 2013, toen een stagiair bij het archief van het Gemeentelijk Grondbedrijf ontdekte dat Joden die na de Tweede Wereldoorlog terugkeerden ten onrechte erfpacht en boetes hadden betaald over hun geconfisqueerde huizen. In totaal ging het om 340.000 gulden aan achterstallige erfpachtcanon uit de oorlogsjaren en ruim 33.000 gulden aan boetes. Van der Laan in de gemeenteraad: ‘We moeten goed op een rij zetten wat er is gebeurd en dat dan rechtzetten. We kunnen het niet laten zoals is besloten. Onderzoek is nodig’. Na de oorlog hebben ambtenaren een grote fout gemaakt rond de erfpacht van teruggekeerde Joden. “Iedere cent die in onze zak zou branden omdat we kil zouden zijn geweest, of bureaucratisch, moet worden terugbetaald. En dan hoort rente daar gewoon bij,” zei hij op tv.
Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie en Genocidestudies (NIOD) deed onderzoek naar de kwestie en er werd een klankbordgroep ingesteld waar raadsleden en Joodse bestuurders zitting in namen. Nadat het onderzoek af was en bleek dat de benadeelde Joodse Nederlanders recht hadden op de ten onrechte betaalde erfpacht en boetes, stelde Van der Laan voor een collectief bedrag van 10 miljoen euro aan de Joodse gemeenschap te betalen. Voor individuele compensaties was geen plaats. Het bedrag was gebaseerd op de inflatiecorrectie. De raad ging er in 2016 mee akkoord. Alleen de D66-fractie stribbelde erg tegen, want deze vond dat gedupeerden en hun nabestaanden gewoon aanspraak mochten maken op de terug te keren erfpachtgelden. Binnen de Joodse gemeenschap klonk gemor, onder andere omdat individuen in andere gevallen van Wiedergutmachungs-gebaren wel recht hadden op een bedrag. Volgens Van der Laan was dit echter juridisch onhaalbaar en zou het teveel onderzoek-werk vergen.
Namenwand
Ook de zogeheten toekomstige Namenwand voor de ruim 103.000 Joodse, Sinti en Roma-slachtoffers van de sjoa werd een netelige kwestie voor Van der Laan. Dit had te maken met de locatie die het Auschwitzcomité, de organisatie achter de op te richten gedenkplek, op het oog had: het kleine Wertheimpark, waarin reeds het Auschwitzmonument van wijlen kunstenaar Jan Wolkers staat. Omwonenden kwamen in opstand en na bemiddeling onder leiding van Van der Laan werd uitgeweken naar een andere locatie aan de Weesperstraat. Verder suggereerde de burgervader een deel van de erfpachtgelden naar het Namenmonument te laten gaan, maar dat wijzen de organisatoren af. Momenteel wordt er nog geld ingezameld. Mensen die dat willen, kunnen een steen adopteren. De definitieve plek van de wand werd in december 2016 gepresenteerd.
‘Stedenband Tel Aviv’
Niet alleen in de polder, maar ook daarbuiten kreeg Van der Laan te maken met een dossier met een Joods tintje. Zo deed de beoogde stedenband met Tel Aviv veel stof opwaaien. Nadat de gemeenteraad in 2014 had bepaald dat deze er moest komen, kwam er alsnog een debat over een extra band met een stad in de Palestijnse gebieden. Dat werd Ramallah. Na veel getouwtrek bracht Van der Laan in september 2015 een bezoek aan Israël en de Palestijnse gebieden om kennis te maken met de burgemeesters en gemeenten. Het bezoek bracht geen concrete afspraken met zich mee, maar bereidde wel de weg op samenwerking voor. Uiteindelijk besloot de raad niet om stedenbanden aan te gaan en werd er gekozen voor samenwerkingsverbanden. Beide dossiers lopen nog. Vooralsnog ziet het er naar uit dat de samenwerking met Tel Aviv het beste verloopt.
Beveiligingshuisjes en boekpresentatie
Op 27 januari 2017 maakte Van der Laan wereldkundig te lijden aan uitgezaaide longkanker. Hij ontving daarna steun van alle kanten en ook uit de Joodse gemeenschap. De burgemeester bleef doorgaan met zijn werk en plichtplegingen. In het voorjaar was hij te gast bij de presentatie van het boek Matzes en Mie van het auteursechtpaar Frits Barend en Marijke Barend-Van Haeften. Dit alles gebeurde in het Verzetsmuseum in Amsterdam, waar Van der Laan zeker tien jaar voorzitter van is geweest. Barend-Van Haeften tegen de burgemeester: “Ik ben zo blij dat u hier bent. Het is een hele grote eer”. Onder het genot van kosjere hapjes werd het boek gevierd.
In de zomer kwam Van der Laan opnieuw in het nieuws na zijn besluit om de politieposten bij Joodse instellingen in Amsterdam weg te laten halen. De burgemeester stelde dat een geavanceerder camerasysteem de politiehokjes kon vervangen. Het systeem zou ook goedkoper en efficiënter zijn. Binnen de Joodse gemeenschap klonk gemor, omdat de huisjes een afschrikkend effect zouden hebben. Gewone camera’s, hangend in hoeken en gaten en aan muren, zouden dat niet hebben. In totaal gaat het om vijftien posten bij Joodse organisaties in de hoofdstad. Ze werden vanaf 2012 geplaatst, na de aanslag op de Joodse school in de Franse stad Toulouse. Toen werd er een huisje bij de Joodse school Cheider in Amsterdam geplaatst. Na de aanslag op het Joodse museum in Brussel (2014), de kosjere supermarkt in Parijs (2015) en de grote synagoge van Kopenhagen, werd het aantal politieposten opgevoerd. Eind 2016 kondigde de burgemeester aan ze te willen afbouwen.
Waardeert u dit artikel?
Doneer hier dan een klein bedrag. Jonet.nl is een journalistiek platform dat zonder giften niet kan bestaan. Wij danken u bij voorbaat.
Wil je meer informatie of een hoger bedrag doneren? Ga naar jonet.nl/doneren