Verdwijnt de herinnering aan de Sjoa? – column David Barnouw

Hoewel de wetenschap over en herinnering naar de Holocaust of Sjoa de laatste decennia behoorlijk is uitgebouwd, vraagt David Barnouw zich af: is (de herinnering aan) de Holocaust aan het verdwijnen? ‘Toen mij na een lezing gevraagd werd of die zes miljoen doden “nu echt waar” was, vroeg ik retorisch of vier miljoen ook genoeg was. De vragensteller zweeg’.

In de jaren tachtig – van de vorige eeuw – heb ik mij een tijd intensief beziggehouden met Holocaust-ontkenners, een relatief klein, maar luidruchtig groepje. Het varieerde van botte ontkenning tot semiwetenschappelijke essays met veel voetnoten. Het was altijd redelijk gemakkelijk om door de drogredenen heen te prikken, waarbij ik ook wel eens in het openbaar tegengas moest geven.

Toen mij na een lezing in New Orleans over Anne Frank tijdens het Q&A gevraagd werd of die zes miljoen doden ‘nu echt waar’ was, vroeg ik retorisch of vier miljoen ook genoeg was. De vragensteller zweeg en zo was er genoeg ruimte voor echte vragen.

In waarde stijgen

Voor een deel van de ontkenners was de Holocaust een probleem in hun leefwereld. De meesten van hen zagen het Derde Rijk als een mooi voorbeeld: geen werkeloosheid, weinig tot geen misdaad, mooie wegen, geen stakingen en geen communisten. Een probleem was natuurlijk de Holocaust of Sjoa, en als ze dat nu tot een verzinsel konden wegcijferen, zou het Derde Rijk sterk in waarde stijgen.

Nu is er waarschijnlijk geen enkele misdaad, die zo uitvoerig beschreven is, waarvan honderdduizenden schriftelijke en mondelinge bronnen bestaan en die ook zo extensief herdacht wordt. Bij die herdenkingen wordt de slogan ‘Nooit meer Auschwitz’ wel een beetje sleets, zeker gezien ‘de toestand in de wereld’.

Ondergang

Het duurde bijna twintig jaar na de oorlog voor een doorwrocht boek over de Holocaust verscheen: The Destruction of the European Jews (1962) door de Amerikaan Raul Hilberg. Maar die was ‘slechts’ hoogleraar politicologie aan een kleine universiteit in Vermont, dus de ‘grote’ historici lieten hem eerst links liggen. Drie jaar later verscheen van Presser Ondergang. De vervolging en vergelding van het Nederlandse Jodendom 1940-1945, een door het grote publiek direct zeer gewaardeerde studie.

Veel fanfare

Toen was er geen houden meer aan in de wetenschap, letteren en de populaire cultuur. Daarom was de beroemde Holocaust-conferentie in Stockholm januari 2000 wat wonderlijk. Daar namen 46 landen aan deel met 23 staatshoofden en regeringsleiders. Onze premier Wim Kok zag ik op rij vier of vijf zitten, ik zat op rij vijftig, want ik was ’wetenschappelijk’ deelnemer, hetgeen weinig voorstelde.

Met veel fanfare en goede bedoelingen werd vastgesteld dat de Holocaust heel erg was geweest, dat de archieven verder open moesten en dat de Holocaust studies verstevigd moesten worden. Wat verzwegen werd, was het feit dat Zweden miljoenen aan deze conferentie besteedde om zijn collaborerende houding in de Tweede Wereldoorlog wit te wassen.

‘en genocide’

Voor Nederland betekende dat het ministerie van VWS veel geld beschikbaar stelde voor een Holocaust-professor, die bij het NIOD werd geplaatst. Toen daar later ‘en genocide’ aan werd vastgeplakt, heb ik geen protesten uit Joodse hoek vernomen. De studie naar de Holocaust werd over ter wereld steeds wetenschappelijker en er waren in de populaire cultuur successtory’s als de graphic novell Maus van Art Spiegelman (1986-1991) en de speelfilm Schindler’s List van Steven Spielberg (1993). Naar mijn mening zijn deze twee nooit geëvenaard.

Literatuurprijs

Een recente film als Son of Saul (2015) van Lásló Nemes speelt zich nog voor en rond de gaskamers af, maar in The Zone of Interest (2023) van Jonathan Glazer vormt Auschwitz letterlijk slechts de achtergrond van kampcommandant Höss en zijn gelukkige gezinnetje. De Derde Holocaust Literatuurprijs ging dit keer naar een (uitstekend) boek over Buchenwald en dat geeft te denken.

Amsterdam heeft sinds maart 2024 een volwaardig Holocaustmuseum met in het eerste jaar een hoog bezoekersaantal. Zal dat zo blijven?