De buurt, de markt en de kroeg, expositie over het Waterlooplein

Ed van der Elsken

Het Joods Historisch Museum presenteert vanaf 2 oktober 2020 de tentoonstelling ‘Waterlooplein. De buurt binnenstebuiten’. Een overzicht van de vroegste geschiedenis tot aan de bouw van de Stopera. Opgravingen en archiefmateriaal schetsen een boeiend portret van een levendige buurt.

De geschiedenis van het beroemde plein begint in 1595 als het stadsbestuur van Amsterdam besluit een eiland aan te leggen aan de Binnen-Amstel. Vlooienburg is bedoeld voor woningbouw. In de negentiende eeuw wordt het Joodse jongensweeshuis Megadlé Jethomiem gebouwd. Pas aan het einde van de negentiende eeuw dempt de gemeente de Leprozengracht en de Houtgracht die het eiland omgeven. Die gedempte grachten krijgen de naam Waterlooplein.

Wie nu over het Waterlooplein loopt, ziet niets meer van die lange geschiedenis. Daarom begint de expositie met beelden van een kale vlakte, gemaakt door filmmaker en fotograaf Ed van der Elsken. Bovengronds beginnen de voorbereidingen voor de bouw van de Stopera en de kraakbeweging protesteert, soms met geweld, tegen het prestigeproject. Maar de ondergrond is het domein van archeologen. Hun onderzoek uit 1981 en 1982 is gericht op de twee zuidelijke huizenblokken uit de zeventiende en achttiende eeuw. In die periode groeven zij zo’n honderd huizen op, inclusief water- en beerputten.

Getuige van het dagelijks leven
Een beerput bevat een schat aan informatie over het dagelijks leven. Het gat in de grond in de tuin diende als toilet en afvalbak. Hierin belandden alle etensresten en kapot keukengerei. Daarmee kunnen archeologen vaststellen wat de bewoners aten en gebruikten. En hun afval blijkt duidelijk anders dan dat uit andere wijken. Zo is er bijvoorbeeld saffraan gevonden. Een unicum voor de stad.

De inhoud van een zo’n beerput heeft een centrale plaats op de tentoonstelling. De afvalput hoorde bij het huis van een rijke Joodse familie die er generaties lang woonde. Dat deze familie rijk en bovendien Joods was, is af te leiden uit de resten. “De flinke hoeveelheid dierlijke botten laat zien dat ze veel vlees aten. En vlees was duur. Bovendien zien we geen resten van onreine dieren,” zegt projectmedewerker Kirsten van Kempen, een van de samenstellers van de tentoonstelling. “Ook hebben archeologen scherven gevonden van Chinees porselein en Delfts Blauw, en zelfs de ring van een sjabbatlamp.”

Niet iedereen was zo rijk. Veel bewoners leefden dicht op elkaar in huizen die gescheiden waren door smalle steegjes. Ze waren arm en hadden weinig bezittingen. Daardoor bestaat er weinig onderzoeksmateriaal. Toch bevatten ook die vondsten veel informatie. Juist omdat mensen weinig hadden, koesterden zij alles. Ze gebruikten hun spullen tot het echt niet meer ging. Zoals een kookpot met totaal versleten pootjes en een bord gerepareerd met ijzerdraad.

Onderzoeksproject
In 2016 kwam er geld vrij voor het onderzoeksproject ‘Diaspora en identiteit’, gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Het is een samenwerkingsverband tussen de afdeling Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam, de Universiteit van Amsterdam en het Joods Historisch Museum. Het doel van het project was om meer inzicht te krijgen in de religieuze achtergronden en de voedingspatronen van de inwoners van Vlooienburg.

De expositie in het Joods Historisch Museum is het resultaat van dit onderzoek. Een uitgebreid overzicht van de boeiende en soms onbekende geschiedenis van het Waterlooplein. Daarmee hoopt het museum vooral veel Nederlandse bezoekers te trekken, zegt woordvoerder Iris Tzur van het Joods Cultureel Kwartier. “Want hoewel de expositie al voor de coronacrisis gepland stond, komen er nauwelijks nog buitenlandse toeristen naar Amsterdam. Op dit moment richten we ons dus meer op het Nederlandse publiek.”

Voor hen is er meer dan genoeg te ontdekken. Prachtige 3D-reconstructies laten zien hoe het Waterlooplein door de eeuwen veranderde. In een soort historische Google Maps kunnen bezoekers virtueel door de wijk wandelen. In het midden van de tentoonstellingsruimte is een markt nagebouwd, compleet met reclameborden en koopwaar.

Diverse wijk
De bevolkingssamenstelling van de wijk was heel divers. Joden en christenen leefden naast elkaar. Er is zelfs archiefmateriaal gevonden waaruit blijkt dat er een Afro-Atlantische gemeenschap was. Die vrijgemaakte slaven zijn vermoedelijk op schepen naar Amsterdam gekomen, waar ze vervolgens bleven wonen.
Die diversiteit leidde tot een levendige buurt, waar mensen woonden, werkten en plezier maakten. Er was een markt, die veel uitgebreider en veelzijdiger was dan nu. Er waren kroegen en gokhuizen die legaal en illegaal drank schonken.

Herinnering
In de Tweede Wereldoorlog is het merendeel van de Joodse bewoners opgepakt en omgekomen in de kampen. De huizen die zij achterlieten, zijn tijdens de hongerwinter van 1944 door de Amsterdammers gesloopt. Alles wat brandbaar en bruikbaar was, hadden zij nodig om te overleven. Hoewel er na de oorlog plannen waren voor wederopbouw, bleef de wijk een lege vlakte. Tegenwoordig is de Stopera het enige gebouw op het voormalige Vlooienburg. Daarom laat de tentoonstelling zo goed zien wat er verdwenen is.

De expositie ‘Waterlooplein. De buurt binnenstebuiten’  is te zien van 2 oktober 2020 tot en met 28 februari 2021.
Locatie: Joods Historisch Museum, Nieuwe Amstelstraat 1, 1011 PL Amsterdam

Van te voren reserveren is vanwege het coronavirus verplicht. De tentoonstelling is ‘coronaproof’ ingericht. Bezoekers kunnen voldoende afstand houden en er wordt regelmatig schoongemaakt.
Meer informatie staat op de website van het Joods Cultureel Kwartier. Het gelijknamige boek is te bestellen via museumshop@jck.nl

Categorie: |

Home » Nieuws » De buurt, de markt en de kroeg, expositie over het Waterlooplein