Fred Stein: fotograaf op zoek naar het karakter van de mens

In het Joods Historisch Museum in Amsterdam is vanaf deze week een fototentoonstelling te zien met werk van de Duits-Joodse fotograaf Fred Stein. Zijn naam doet wellicht niet meteen een belletje rinkelen. Toch zijn de straatbeelden die hij fotografeerde in Dresden, Parijs en New York wereldberoemd. Net als zijn portretten van kunstenaars en wetenschappers.

De ruim tweehonderd foto’s op de expositie zijn afkomstig uit het omvangrijke fotoarchief dat zijn zoon Peter Stein beheert. Die is kort in Nederland om het werk van zijn vader onder de aandacht te brengen. Hij heeft wel een verklaring voor het feit dat bijna niemand zijn naam kent. “Mijn vader is jong overleden, in 1967. Pas veel later kregen fotografen grote exposities in musea en galerieën. Zij werden zelf beroemd. Die periode kwam voor mijn vader net te laat.”

Fred Stein wordt in 1909 geboren in de Duitse stad Dresden in een gezin van liberale Joden. Zijn vader is rabbijn en zijn moeder geeft les in Joodse religie. Hij studeert af in de rechten en zou advocaat zijn geworden als de opkomst van nazi-Duitsland geen roet in het eten had gegooid. In 1933 vlucht hij voor het nazi-regime  met zijn echtgenote Lilo Salzburg naar Parijs.

Als Duits vluchteling mag hij in Frankrijk zijn beroep van jurist niet uitoefenen en daarom besluit hij fotograaf te worden. Het echtpaar kocht in Duitsland al een kleine tweedehands Leica, een van de eerste kleinbeeldcamera’s. Die maakt hem mobieler dan de meeste fotografen, die nog werken met zware camera’s en statieven. Als snel blijkt hij een natuurtalent. Hij maakt naam met sociale reportages en straatfotografie, en ontwikkelt zich tot een van de belangrijkste portretfotografen van zijn tijd.

Cultureel netwerk
De jaren dertig zijn een periode van vernieuwing. “Fred Stein maakte deel uit van een grote groep experimentele kunstenaars in het Modernisme,” zegt Bernadette van Woerkom, conservator Fotografie van het Joods Historisch Museum (JHM). Nieuwe Fotografie is de belangrijkste stijlvorm. Die stijl breekt met oude tradities, onder meer door de introductie van handzame kleinbeeldcamera’s. Zijn werk is vooral herkenbaar vanwege de soberheid. Direct en zonder opsmuk. “Hij probeerde het karakter, de ziel van mensen te vangen.”

Het echtpaar heeft wat geld mee kunnen nemen, waarmee zij een appartement huren. Ze werken vanuit huis. De donkere kamer staat in de badkamer. Al snel is het appartement een zoete inval waar altijd mensen blijven slapen. “De armoede onder de vluchtelingen was groot,” vertelt Peter Stein. “Ze woonden in pensions of kleine hotelletjes, zonder veel comfort. Een eigen plek was een uitzondering.” Een van die regelmatige bezoekers is de latere Duitse bondskanselier Willy Brandt.

Parijs is de belangrijkste bestemming voor, vaak Joodse, kunstenaars en schrijvers die in de jaren dertig vluchten voor de nazi’s. Vanaf het begin verkeert Stein in die kringen en heeft een groot netwerk. Hij maakt fotoportretten van de Hongaars-Joodse schrijver Arthur Koestler (auteur van Darkness at Noon), De Duits-Joodse schrijver Arnold Zweig, en de Tsjechisch-Joodse journalist Egon Erwin Kisch. Maar ook van de Zwitsers-Franse architect Le Corbusier en de Duitse toneelschrijver Bertolt Brecht.

Al in dit vroege werk is Fred Steins handelsmerk te zien. De mens staat centraal, zonder te poseren voor de fotograaf en zonder studiolampen of foefjes in de donkere kamer. “Voor zijn portretten fotografeerde mijn vader meestal mensen met wie hij een intellectuele band had”, zegt zoon Peter Stein. “Met hen kon hij urenlange gesprekken voeren zonder de camera aan te raken.” Zo maakte hij van Le Corbusier slechts drie foto’s. Buiten met zijn jas aan. “Ze hadden zoveel plezier samen, dat hij letterlijk was vergeten dat hij nog foto’s moest maken.”

Ook armoede is onderdeel van zijn werk. Stein legt zich toe op sociale reportages en straatleven.  “Hij was oprecht geïnteresseerd in het leven van gewone mensen. Als advocaat zou hij zijn opgekomen voor de armen. Hij geloofde diep in het recht op een fatsoenlijk bestaan en behandelde iedereen met respect.”

Verdwenen archief
Op den duur blijkt Parijs te gevaarlijk. Fred en Lilo Stein vluchten op een van de laatste schepen naar New York. Het echtpaar kan slechts weinig meenemen, waaronder enkele mappen met negatieven en afdrukken. Hun politiek beladen foto’s van stakingen en demonstraties sturen zij voor hun vlucht naar een archief in Nederland. “Dat is rond 1939 geweest,” aldus Van Woerkom. “Daarna zijn de afdrukken en negatieven spoorloos verdwenen. We weten niet naar welk archief hij de collectie stuurde en wat er vervolgens mee is gebeurd. Volgens de familie is het Nederlandse archief tijdens de Tweede Wereldoorlog gebombardeerd, maar dat weten we niet zeker. We zitten op een dood spoor.” Daardoor is het Parijse oeuvre verre van compleet.

Anders is dat voor zijn periode in New York. Na aankomst pakt Fred Stein de fotografie weer op. Ditmaal met een Rolleiflex, de verplichte spiegelreflexcamera bij alle grote kranten en tijdschriften. Net als in Parijs beheert zijn echtgenote Lilo de fotostudio, zorgt voor nabewerking van de afdrukken en beheert zijn administratie en agenda. Naast die steun voor haar man geeft zij les en zorgt daarmee voor een regelmatig inkomen.

Fred Stein maakt onder meer straatreportages in Little Italy en de zwarte wijk Harlem. In het rijtje beroemde portretten uit zijn New Yorkse periode staan onder meer de filosofe Hannah Arendt, filmster Marlene Dietrich, schilder Marc Chagall en politicus David Ben-Gurion. En van Albert Einstein, misschien wel zijn beroemdste portretfoto. “De groep mensen die hij fotografeerde was uniek,” zegt Van Woerkom. “Nu kennen we al deze beroemdheden, maar in zijn tijd stonden de meesten nog aan het begin van hun carrière.”

De tentoonstelling Fred Stein. Dresden, Parijs, New York. Fotograaf in ballingschap is te zien van 9 juli t/m 7 november 2021, https://jck.nl/nl/exhibition/fred-stein Joods Historisch Museum (JHM), Nieuwe Amstelstraat 1, 1011PL, Amsterdam

Foto 1: Fred en Lilo Stein, Dresden 1932-1933 © Fred Stein Archive.
Foto 2: Fred Stein, Demonstratie van het Volksfront (Front Populaire), Parijs 1936 © Fred Stein Archive.
Foto 3: Fred Stein, Portret van Albert Einstein, Princeton, New Jersey 1946 © Fred Stein Archive.