Gemeenten Zaanstreek behandelden Joden na de oorlog keihard

De gemeenten die thans samen Zaanstad vormen zijn na de oorlog meedogenloos geweest tegen teruggekeerde Joden. Dat concluderen historici van de Radboud Universiteit in Nijmegen na onderzoek naar ontnomen Joods vastgoed en bezittingen in de oorlog door deze gemeenten. Joden werden meestal niet als slachtoffer gezien en werden ambtelijk behandeld. Het onderzoek naar de situatie van weleer in Zaanstad duurde ongeveer een jaar. Het hele rapport valt hier te lezen.

Vier huizen

De onderzoekers richtten zich op de woonhuizen van gedeporteerde Joodse families die in handen kwamen van de gemeenten. In Zaanstad ging het om vier woningen, waarvan er in ieder geval drie weer in handen van de rechtmatige eigenaren zijn gekomen. Dat gebeurde na harde onderhandelingen en grove betalingen. De onderzoekers stellen vast dat de vier huizen het topje van de ijsberg zijn. Een veelvoud kwam namelijk particuliere handen en is nooit teruggegeven aan Zaanse Joden.

Amper verzet

Net als andere gemeenten in Nederland hebben de gemeenten in de Zaanstreek flink gecollaboreerd met de bezetter. Zaanse ambtenaren waren erg gehoorzaam. Hier werden de eerste Joden gedeporteerd naar Amsterdam, bij wijze van experiment, en hier is ook relatief veel Joods vastgoed onteigend. Na de oorlog bleek dat tientallen panden van Joden waren doorverkocht aan particulieren, dat na de oorlog moest worden teruggegeven. Dat duurde jaren: pas eind jaren veertig was dit proces afgerond.

Gedecimeerd

Na de oorlog bleken zes van de zeven bestuursleden van de synagoge in Zaandam te zijn vermoord. De sjoel was geplunderd en vernield. Ondanks grote financiële problemen lukte het de Nederlands-Israëlitische Gemeente in 1953 om de synagoge te heropenen: de Joodse gemeenschap telde toen 24 zielen. Voor de oorlog woonden er 126 Joden in Zaandam en meer in de omliggende gemeenten. Op een gegeven moment is de synagoge opgeheven en verkocht. Tegenwoordig zit er een tassen- en telefoonwinkel in.

Vervolgonderzoek nodig

Voorzitter Ruben Boas van de Joodse gemeenten in Noord-Holland zegt tegen het Noordhollands Dagblad blij te zijn ‘dat eindelijk is vastgelegd hoe slecht de terugkerende Joden in 1945 zijn behandeld’. Omdat in het rapport slechts vier huizen worden behandeld, zou Boas zou graag een vervolgonderzoek zien naar wat er met de overige gebouwen is gebeurd. “Er zijn panden waar niemand voor is gekomen omdat alle rechtmatige Joodse eigenaren zijn vermoord in de oorlog. Van wie zijn die nu?”

Gemeente moet iets doen

Verantwoordelijk wethouder Harrie van der Laan (POV) zegt tegen de krant dat het onderzoek hem soms verbaasde en schokte. “Je wordt zomaar opgepakt, je moet naar een concentratiekamp, je hebt het geluk dat je terugkomt en dan kun je je huis niet in want er wonen andere mensen in. Het is onvoorstelbaar. En het is goed dat eens helemaal uitgezocht is hoe dat hier is gegaan.” De gemeente moet nu iets gaan doen. Op de vraag of dat een openbare en maatschappelijke bestemming voor de oude synagoge zou kunnen zijn zegt Van der Laan: “Dat is geen gek idee, maar dat moet eerst besproken worden met het college en gemeenteraad.”

Lees ook:
Gedoe in Middelburg om ‘mager onderzoek’ naar Joods vastgoed
In Middelburg is deze week discussie en gedoe ontstaan nadat het onderzoek naar geroofd Joods vastgoed werd gepresenteerd. Dat onderzoek liet de gemeente doen om eens en voor altijd duidelijk te krijgen of en hoeveel Joods vastgoed in de bange jaren ’40-’45 van Joodse inwoners is afgenomen. Daags na het bekend maken van de resultaten oordeelde Ronny Naftaniel, hij houdt zich met restitutie bezig, dat de bevindingen ‘heel mager’ waren.