Herfstzon – column Paul Damen

Zittend in de herfstzon, denkend aan de anti-Israëlische demonstranten, komt Paul Damen tot de kern. ‘Hongaars-joodse dichteres Hannah Szenes, deze week tachtig jaar terug, op 7 november ’44 geëxecuteerd door wérkelijke fascisten, de Duitse bezetters’.

Het is herfst. De bladeren vallen fleurig, de vogels vliegen zuidwaarts, en de pro-Palestijnse studenten komen terug van vakantiebestemming of bedstee om hun universiteit te bekladden met ‘bloed!’ en ‘genocide!’– alsof universiteiten ook maar enige invloed hebben op de Midden-Oostenoorlog. “Dat schoonmaakgeld staken we liever in onderwijs,” stribbelde de UvA-woordvoerder. Niet: deze domoren eisen dat we Israëlische instellingen aanspreken waar eerder op aandringen van die domoren de banden mee verbroken zijn. Maar ja, logisch nadenken, da’s ook zoiets op de Alma Mater.

Mosjav en kibboets

Net zoals de Jo… sorry, de Isra.., sorry de zionisten wordt verweten kolonisator, fascist en nog zo wat te wezen. Terwijl die zionisten begin vorige eeuw naar mandaatgebied Palestina vluchtten voor tsaristische pogroms of christelijke vervolging naar het toenmalige mandaatgebied Palestina, gedreven werden door anti-facistische, anti-koloniale en nogal socialistische principes. Mosjav en kibboets waren hét voorbeeld van coöperatief-socialistische, en qua beloning, landverdeling, kinderverzorging en onderwijs bijna communistische instellingen. Maar ja, een volk waarvan de helft is uitgemoord door fascisten, nu zelf van fascisme te beschuldigen is makkelijker.

Hannah Szenes

Wie zo denkt, heeft het historisch bewustzijn van een hondendrol. Deze week wordt de Kristallnacht herdacht. Kijk dáár even wie de fascisten waren en wie de slachtoffers. Of lees over leeftijdsgenoot, de Hongaars-joodse dichteres Hannah Szenes, deze week tachtig jaar terug, op 7 november ’44 geëxecuteerd door wérkelijke fascisten, de Duitse bezetters. Ze wist al vroeg wat antisemitisme inhield: op haar protestantse middelbare school moesten Joden drie keer zo veel schoolgeld betalen. Na interventie van haar moeder hoefde ze als ‘talent’ nog maar twee maal zoveel te betalen.

Sdot Yam

Eind jaren dertig vertrok ze naar het toenmalige Palestina. Haar gedicht ‘een wandeling naar Caesarea’, geschreven in 1942 in kibboets Sdot Yam aan zee er vlakbij werd, op muziek gezet als ‘Eli, eli’, een alternatief Israëlisch volkslied, veel gezongen bij sjoa-herdenkingen.‘Eli, eli. Sjelo ligamer le’olam / hachol vehayam / risjroesj sjel hamayim / berak hasjamayim / tefilot ha’adam.‘ ‘Mijn g’d – moge dit nooit ophouden / het zand, de zee / het ruisen van het water / de bliksem in de lucht / en het gebed van een mens.’

Joden redden

Ze ging op aliyah om de Engelse kolonisatoren te bestrijden. Maar toen bij het uitbreken van de wereldoorlog de rollen draaiden en zionisten en Britten gezamenlijk de Duitsers bestreden, werd ze begin ’44 na een Britse parachutisten-opleiding gedropt in Joegoslavië, en ging daarna door naar Hongarije om de laatsten van meer dan vierhonderdduizend Hongaarse Joden te redden van transport naar Auschwitz door de spoorlijnen daarheen op te blazen.

Gegokt en verloren

Maar in maart ’44 Hongarije definitief bezet door de Duitsers. Haar 37 gedropte kameraden vonden doorgaan te riskant. Zij niet. Ze bleef, en ze verzette zich. Al spoedig opgepakt werd ze berecht en in Boedapest door een nazi-vuurpeloton geëxecuteerd. In haar dagboek schreef ze: In the month of July, I shall be twenty-three. I played a number in a game. The dice have rolled. I have lost. Ze had gegokt en verloren. Na de stichting van de Joodse staat werd ze daarheen overgebracht en begraven op het ereveld van de Herzlberg in Israël.

Boompjes

Er is een klein driehoekig parkje naar haar vernoemd, in Boedapest, op de hoek van de Jósika– and Rózsastraat. Deze zomer zijn daar jonge boompjes geplant. Op een ruw gekapte steen midden in dat parkje staat een van Hannah’s laatste gedichten: ‘Meghalni… ifjan… Nem. Nem akartam.‘ ‘Zo jong sterven, nee. Ik wilde dat niet.’ Uitkijkend op die steen kun je in delicatessenzaakje Chez Hannah aan kleine tafeltjes in de zon zitten. Voor een uitstekende koffie – iets wat de Hongaren hebben overgehouden van de Ottomanen, die koffie introduceerden.

Het gedicht gaat verder: ‘Ik hield van het lied en het licht. De warme zon, twee stralende ogen. Oorlog, verwoesting, ik wilde dat niet.’ Ik ga ook maar eens in de late herfstzon zitten. En denk aan haar, een jonge, dappere, Joodse, antifascistische zioniste.