‘Liever dier dan mens’ is een overweldigend avontuur – boekrecensie

Ik wil geen mens zijn
Ik wil een paard zijn, een os, een dolfijn
een ijsvogel of een chimpansee
of zomaar een mooi stuk vee.
Er is maar één ding dat ik niet zou willen zijn:
Ik wil geen mens zijn.

Gedicht van Ludwik Jerzy Kern (1920 – 2010) ‘De Poolse Annie M.G Schmidt’.

De eerste pagina’s zuigen je meteen het verhaal in. Het aangrijpende en bloedspannende levensverhaal van Mala Rivka Kizel begint in Warschau, waar ze in een Joods-orthodox werd geboren. Hun huis raakten ze kwijt tijdens het bombardement door de luchtmacht van de nazi’s. Ze belandden in het beruchte getto waar op minder dan vier vierkante kilometer zo’n 450.00 mensen opeengepakt werden. De omstandigheden daar waren, zwak uitgedrukt, mensonterend. Want niet alleen honger en hongerdood waren aan de orde van de dag; het dagelijks leven daar betekende vooral geruchten over concentratie- en vernietigingskampen en wat daar gebeurde.

De lezer kent die situatie, maar Pieter van Os vertelt in aangrijpende details wat zich in de regio heeft afgespeeld. Er werd op ongekend grote schaal gemoord. Joden moesten van de wereld verdwijnen, worden uitgevaagd. De Duitsers deden, vaak met hulp van Poolse burgers, hun werk grondig. In het getto nam het dodental dagelijks toe. De op dat moment vijftienjarige Mala weet het getto samen met haar twee zussen te ontvluchten en haar grote zwerftocht – die ze uiteindelijk alleen voortzet – op zoek naar veiligheid neemt een aanvang.

Odyssee
Tijdens haar omzwervingen vond ze onder meer onderdak bij de familie Möller, die bestond uit fanatieke nazi’s. Mala: ‘Voor de Möllers was Hitler God’. Ze gaf zich uit als niet-Joodse Volksduitse, wat een geprivilegieerde positie in het door de nazi’s bezette Polen en andere landen betekende. Terwijl haar familie in de concentratiekampen wordt vermoord, wat zij op dat moment (gelukkig) niet kon weten, begint haar Odyssee, de zoektocht naar veiligheid en vriendschap en vooral hoe ze aan de antisemitische terreur van de nazi’s kan ontkomen. Ze wordt verliefd op de ingenieur Erich, de liefde was wederkerig.  Ze had hem niet verteld dat ze Jodin was. Hij droeg een speldje van de nazi-partij op zijn revers. Ze raakte hem na verloop van tijd kwijt als hij voor zijn werk wordt ‘uitbesteed’ aan de Sovjet Unie.  Zij zouden elkaar nooit meer zien.

Mala’s herinneringen aan haar barre overlevingstocht, waarin antisemitische (Poolse) boeren en dorpelingen, Duitse soldaten, en talloze andere personen haar naar het leven stonden, is vaak huiveringwekkend. Nochtans wist ze dat soort lieden te ontlopen dankzij onder meer haar improvisatievermogen, haar onbevangen charme – ze was een jonge meid in haar tienerjaren – en haar talenkennis. Ze sprak naast Jiddisch nagenoeg accentloos Pools, een taal die slechts weinig Joden destijds beheersten, en goed Duits. En – heel belangrijk – ze had blond haar, waardoor ze niet voldeed aan het cliché van de donkerharige Untermensch. Mala Kizel ontmoet evenzeer goede mensen: ‘Bij het voeren van de varkens gooide de boerin etensresten van haar gezin naast de trog in de schuur, één keer per dag. Via een kleine opening in de vloer belandde het eten bij vijf hongerige onderduikers. Onder de varkensstal, zo vermoedde haar man, zou niemand op zoek gaan naar Joden. Hij kreeg gelijk’

Rol van de Polen
Toch was het verraden van ondergedoken Joden, of Joden die met valse papieren dachten te kunnen overleven, een soort besmettelijke ziekte die razendsnel de Poolse bevolking infecteerde. De feitelijke situatie was dat vrijwel alle Polen zich verzetten tegen de Duitse bezetting –  passief of actief – maar de Jodenvervolging liet de meesten Siberisch koud.

Natuurlijk waren er dus Polen die consideratie met hun Joodse landgenoten hadden, niet alleen het boerengezin dat vijf onderduikers een plek bood, maar ook bijvoorbeeld Wojciech Pula, uit het dorp Dulzca, die ene Josek bij hem liet onderduiken, De dorpelingen profiteerden van het feit dat Josek kleermaker was en – ook mooi meegenomen – Pula verdiende er nog een zakcentje mee. Want voor niets gaat de zon op. Dus iedereen tevreden. Tot de politie van de dorpelingen eiste op Jodenjacht te gaan. Josek is met een hooivork gedood. Over het algemeen deed de Poolse bevolking ijverig mee aan de jacht op Joden. Bijvoorbeeld In het dorp Bieniaszowice, waar Pejka Kapelner was ondergedoken. De dorpelingen wisten dit niet tot men op een kwade dag iemand met een krant zag. Een krant in Bieniaszowice, een dorp van simpele analfabeten! Op dat moment besefte men dat het wel eens zou kunnen zijn dat…  Pejka Kapelner en haar onderduikgevers werden verraden.

Overlevende in Amstelveen
Na de oorlog gaat Mala naar Israël, maar ze vertrekt na verloop van tijd naar Nederland en woont sindsdien in Amstelveen. De thans 93-jarige Mala vertelt met een wonderbaarlijk helder geheugen aan Pieter van Os over haar onvoorstelbare oorlogservaringen. Een breed ‘verslag’ dat niet alleen een zwart-wit beeld schetst van louter Jodenhaters, als bevestiging van het imago van antisemitische Polen. Want tijdens de bezetting door de nazi’s waren er, zoals in ‘Liever een dier dan mens wordt aangetoond, veel positieve uitzonderingen.

Maar het oplaaiend antisemitisme onder de huidige oerconservatieve nationalistische regering van premier Mateusz Morawiecki stemt beslist niet hoopvol. In nazi-uniform getooide bendes marcheren door de straten van Warschau en andere Poolse steden. Hen wordt door de verantwoordelijke autoriteiten nauwelijks een strobreed in de weg gelegd. De eerste pogroms vonden al een jaar na de Tweede Wereldoorlog plaats, in 1946.

Over Van Os
Journalist Van Os schrijft voor NRC Handelsblad en De Groene Amsterdammer, en publiceerde non-fictie boeken als ‘Nederland op scherp’ en ‘Wij begrijpen elkaar uitstekend’. Samen met zijn vader Henk van Os, de kunsthistoricus, tv-presentator en oud-museumdirecteur, schreef hij ‘Vader en zoon krijgen de geest’. Aan de hand van informatie die Mala hem had verstrekt, deed de schrijver twee jaar intensief onderzoek, sprak tientallen mensen, onderzocht (oorlogs-)archieven en reisde door onder andere Polen, waar hij plaatsen en locaties bezocht die in Mala’s leven als vluchteling een rol speelden.

Zelden heb ik een non-fictie boek gelezen waarin de spanning zo coherent en spannend is beschreven. Het zou goed zijn als een scenarist/filmregisseur/producent ‘Liever dier dan mens’ zou inspireren tot een volwaardige speelfilm, of op z’n minst een documentaire.

Een overweldigend avontuur is het!

Titel: Liever dier dan mens
Auteur: Pieter van Os
Uitgeverij: Prometheus
ISBN: 9789044636710
Prijs: 19,99 euro