Liever mooie vrouwen dan ruziënde Joden – column Robbert Baruch

‘Ruziemakende Joden? Je kan beter over mooie vrouwen praten. Of tefillin leggen.

Iemand die voor het eerst een synagoge betreedt tijdens een dienst zal zich verbazen over de onnavolgbare wijze waarop een dienst zich afspeelt. Mensen mompelen wat door elkaar, op enig moment gaat men staan of zitten, maken danspasjes naar voren of naar achteren, roepen AMEEN JEHEE SHEMEE RABA of AMEEN, of SJMOJ, of iets wat daarop lijkt, en later SHEMAAAAA. Soms ogenschijnlijk volslagen chaotisch, soms misschien wel net zo ogenschijnlijk georkestreerd. Kortom: het lijkt er vaak een Jodenkerk. Soms met bewegingen die logisch lijken in een huis van samenkomst.

Het is goed voorstelbaar dat je, als Jood, je daar wat ongemakkelijk bij voelt. Het is sowieso niet moeilijk je ongemakkelijk te voelen. Joodse identiteit. Het woord alleen al. Het komt uit het Middeleeuws Latijn identitatem, wat hetzelfde betekent. Identiteit wordt bepaald door dat waar je je mee identificeert; daar waarin je hetzelfde bent. Het woord idem is eraan verwant. De vraag is, kortom, hoe je je kan verbinden aan je voorouders, je geschiedenis; de oorsprong van je bestaan. De volgende vraag is dan wat je kan doen om je te identificeren met andere mensen die zich ook Joods noemen, maar misschien wel heel anders in het leven staan dan jij.

Het probleem is dat alle woorden waarmee we “dat waar je je mee kan identificeren” relatief modern zijn. Ons begrip van woorden als religie, volk, gemeenschap, zijn, soms van ver, nadat de Joden Joden werden. Het is dan ook niet gek dat juist in deze tijd het moeilijk is om die woorden te vinden, die kunnen beschrijven hoe je verbonden bent, of hoe je je verbonden voelt, met die andere mensen die zich Joden noemen.

In Nederland is het dan bovendien nog eens moeilijker. Een reden, maar geen excuus voor de erbarmelijke staat waarin het Nederlandse Jodendom zich bevindt, ligt natuurlijk in de gebeurtenissen van zeventig jaar geleden. Naast oorzaken die buiten de Joodse gemeenschap liggen is de rol van het Joods leiderschap op zijn minst omstreden; in het allerminst kan men zeggen dat de officiële leiders geen rol gespeeld hebben die een voorbeeld zijn voor onze generaties. Het Nederlandse Joodse leiderschap zal zich dan ook dubbel moeten bewijzen.

Na de Tweede Wereldoorlog is men er niet in geslaagd het grootste gedeelte van de Nederlandse Joodse gemeenschap te betrekken bij het officieel georganiseerde deel ervan; er is (behalve een onlangs verschenen sjabbatsiddoer die onvolledig en niet vertaald is, dus alleen als goedbedoelde eerste poging gekenmerkt kan worden) nog steeds geen fatsoenlijk Nederlands gebedenboek, waarmee de beginnende sjoelbezoeker een idee kan krijgen hoe een dienst eruit ziet en wat er gezegd wordt.

Buiten de slachtpartij die de Sjoa was, heeft het spirituele leegte achtergelaten: de tradities zijn grotendeels verdwenen; de synagogen zijn kralenwinkels, protestantse kerken, VVV’s of moskeeën. We leven op de fysieke en spirituele ruïne.

Op die ruïne is een groot gedeelte van de formeel georganiseerde Joodse gemeenschap veel te veel met zichzelf bezig, conform de oeroude traditie van het met elkaar strijden over interpretatie van uitgangspunten. Oscar Wilde refereert eraan en door Richard Strauss is het prachtig op muziek gezet in de opening van zijn Salomé:

Narraboth: Wie schön ist die Prinzessin Salome heute nacht!
Page: Sieh die Mondscheibe, wie sie seltsam aussieht. Wie eine Frau, die aufsteigt aus dem Grab.
Narraboth: Sie ist sehr seltsam. Wie eine kleine Prinzessin, deren Füße weiße Tauben sind. Man könnte meinen, sie tanzt.
Page: Wie eine Frau, die tot ist. Sie gleitet langsam dahin. (Lärm im Bankettsaal.)
Erster Soldat: Was für ein Aufruhr! Was sind das für wilde Tiere, die da heulen?
Zweiter Soldat: Die Juden. (Trocken) Sie sind immer so. Sie streiten über ihre Religion.
Erster Soldat: Ich finde es lächerlich, über solche Dinge zu streiten.
Narraboth: Wie schön ist die Prinzessin Salome heute abend!

Kortom: ruziemakende Joden zijn aan de orde van de dag, en je kan beter over mooie vrouwen praten.

Maar het beeld van een dolende, strijdende Joodse gemeenschap is niet het einde van de discussie. Het doet een beetje denken aan het dorpje van Asterix. Heel Joods Nederland was dolend en onderling strijdend. Héél Joods Nederland? Nee.

De uitzondering op de regel is Chabad. Deze semi-anarchistische stroming, die in belangrijke mate maling heeft aan de formeel georganiseerde structuren, geeft Joodse identiteit vorm vanuit de gedachte dat iedere Jood iets bij kan dragen, dat ertoe doet. En dat Joodse identiteit bestaat uit de grootste gemene deler van wat Joden generaties doen waarin ze hetzelfde zijn buiten de halachische haarkloverijen: kosher eten, tefillin leggen, tzedaka geven, sjabbat en feestdagen houden.

Alleen Chabad probeert daarbij aan te sluiten bij het kennisniveau en de mogelijkheden van al die mensen, die grote meerderheid die zich in de periferie van het religieuze Jodendom bevinden: ongetwijfeld het grootste succesnummer is de fonetische bentsjer van Rabbijn Vorst. Helaas ook nog steeds niet met vertaling verkrijgbaar, maar goed.

Simpele daden, soms naar maatstaven van de moderne samenleving nutteloze en bizarre daden kunnen een verbondenheid genereren met geschiedenis waarin Joodse identiteit vanzelfsprekend was.

Los van een ieders individuele beleving van het behoren tot de Joodse gemeenschap (of hoe je dat verder dan ook wil noemen), zijn dit individuele activiteiten waarmee je vorm kan geven aan Joodse identiteit. Niet alleen voor jezelf (Rabbijn Jacobson beschrijft in Towards a Meaningful Life heel mooi hoe het markeren van overgangen en het stilstaan bij je eigen spiritualiteit en emoties je leven verrijken), maar ook om het door te geven aan volgende generaties.

Wij kunnen op onze tenen iets oppikken wat we op onze knieën kunnen doorgeven. Met een eerste keer een kaars aansteken op sjabbat, een klein beetje liefdadigheid geven, of door ons te kleden in dat bizarre Joodse uniform, bestaand uit leer en perkament. Het kost 2 minuten en het verbindt je aan de eeuwigheid.’