Lublin was het Jeruzalem van Polen – ‘de Joodse horizon’ – reizen

Elzbieta Cwalina is een hartelijke vrouw die me met haar man ontvangt in Hades Szeroka, een restaurant en theater pal naast de Grodzka Gate uit 1342, de poort die voorheen de grens tussen christelijk en Joods Lublin vormde, en daarom ook vaak Jewish Gate wordt genoemd. Eigenares Cwalina serveert bagels met E&O, dat heerlijke mengsel van hardgekookt ei, ui en raapzaadolie. Ze vertelt over de huidige stand van zaken in Polen. Sinds de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) de laatste presidentsverkiezingen in Polen nipt won, verandert er veel. “Onze rechterlijke macht en onafhankelijke media worden uitgehold, vrouwen –en homorechten worden geschonden, het is vreselijk.” 

Samen met Tomasz Pietrasiewicz organiseren de Cwalinas tentoonstellingen, muziekavonden en toneel. Dat doen ze in hun restaurant en theater. Elzbieta laat zwart-witte portretfoto’s zien van toen in Lublin in 1939 nog 43.000 Joden woonden, een derde van de hele bevolking. Toen er honderd synagogen waren die de stad de bijnaam ‘Jeruzalem van Polen’ gaven en toen Jiddisch nog overal gesproken werd.

Straatlantaarn
Als je nu in de richting van het neogotische Kasteel van Lublin kijkt, dan zie je enkel een vlakte met een enorm parkeerterrein en een halve boog met huizen. Die vlakte is leeg. Na de oorlog zijn alle huizen van Joden systematisch weggevaagd alsof iemand met een gummetje over de plattegrond is gegaan. Pietrasiewicz heeft het op zich genomen om niet alleen voor elk van de 1.500 huizen maar ook voor alle 43.000 Joden uit Lublin een dossier aan te leggen. Daarvan overleefden er minder dan driehonderd de Operatie Reinhard, het nazi-programma dat vanuit Lublin werd aangestuurd om de twee miljoen Poolse Joden te vermoorden.

Het was ook Pietrasiewicz die een oude straatlantaarn plaatste die 24 uur per dag brandt om te herinneren aan wat er gebeurd is met het Joodse getto. Inmiddels zijn ook de contouren van de wijk aangegeven met metalen tegels in het wegdek.

Zwarte barakken
De zon schijnt en bus 175 stopt vlak bij de entree. Konzentrationslager Lublin, beter bekend als Majdanek, ligt op nog geen handvol kilometers van de stad. Op een doordeweekse dag in oktober ben ik de enige bezoeker en na een kleine expositie bij de receptie te hebben bekeken, loop ik naar buiten. Rechts rijden auto’s over een drukke snelweg, links reiken grasvelden zo ver als het oog kan zien. Het kamp staat er onberispelijk bij. Het enige levende zijn jongens in overalls die de zwarte barakken schilderen en de talloze kraaien die hupsend over het gras de schillen van gegeten walnoten uit hun snavel laten vallen.

In de barakken zijn verschillende tentoonstellingen te zien. Het zijn de details waardoor de horror van het onmenselijke binnenkomt. Dat hoofdhaar werd afgeschoren om er vilt van te maken. Het blauwgrijze tuniek met coupenaden, met ernaast het label van de firma die de order aannam. Of de berg schoenen in een kooi van ijzerdraad. Majdanek was na Auschwitz het grootste vernietigingskamp van de nazi’s en als ik uiteindelijk in de aangeveegde gaskamer sta, probeer ik een voorstelling te maken hoe het goede verbetering (voor de kampbewoners die niet meteen na aankomst vermoord werden?) geweest moet zijn om dag in dag uit te leven tussen hoop en vrees.

Meir Shapira
De bijnaam Jeruzalem van Polen dankt de stad ook aan de jesjieve Chachmei Lublin, in haar hoogtijdagen een van de grootste ter wereld. Destijds was het een initiatief van rabbijn en parlementslid Meir Shapira. In 1924 werd de eerste steen gelegd en daarbij waren 50.000 mensen bij aanwezig. Zes jaar later ging de school open en werd Shapira de opperrabbijn van Lublin. Maar toen de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog de stad innamen, plunderden ze de jesjieve en verbrandden ze publiekelijk de 22.000 boeken van de enorme bibliotheek, om er vervolgens een ziekenhuis voor de Militaire Dienst van te maken.

Nadat het gebouw jarenlang onderdeel was van de universiteit, is het sinds 2003 weer teruggeven aan de Joodse gemeenschap. In 2007 ging de gerenoveerde synagoge weer open en in 2013 opende Hotel Ilan in het gebouw. Als ik de synagoge en exposities wil bezoeken, loopt de aardige receptioniste met me mee. Ze opent de deur, knipt de kroonluchter aan en vraagt me een seintje te geven als ik alles heb gezien. Het gebedshuis is onberispelijk gerenoveerd en ziet er nog altijd nieuw uit. Er zijn dan ook weinig diensten, nu er in Lublin nog slechts een paar dozijn Joden wonen.

Roestige menora’s
Eenmaal weer buiten is het maar een klein stukje lopen naar de Nieuwe Joodse Begraafplaats waar rabbijn Shapira in 1933 is begraven. Het hek, met roestige menora’s tussen verweerde betonnen zerken, ontroert met haar vergane schoonheid. Alle indrukken en het vele lopen – mijn stappenteller staat inmiddels op 27.682 – doen me snakken naar een biertje. In Drink Bar Edyta, gezellig donker en met een houtkachel, drink ik een pint Perla-bier en overdenk mijn bezoek aan Lublin. Een toegankelijke, fraaie stad die goedkoop te bereizen is. Toch blijft er een leegte hangen, als ik probeer te vatten hoe uit het Jeruzalem van Polen vrijwel al het Joodse leven verdwenen is.

Dit verhaal is onderdeel van de rubriek ‘De Joodse horizon’ met reisverhalen naar (Joodse) vakantiebestemmingen.

Lees ook:
Kosjer Frankfurt ontdekken – ‘De Joodse horizon’ – reizen
De matgrijze ICE-trein, ook wel ‘Deutschlands schnellster Klimaschützer’ genoemd, heeft nog geen vier uur nodig om vanaf Amsterdam het Frankfurter Hauptbahnhof te bereiken. We komen op donderdagmiddag aan. Een kort wandelingetje door het Bahnhofsviertel, de wijk rond het station die steeds hipper wordt als uitgaanswijk, brengt ons bij AMERON Frankfurt Neckarvillen Boutique.

Aangenaam vertoeven in Zichron Ya’akov – ‘De Joodse horizon’ – reizen
Zichron Ya’akov, mijn woonplaats, is een plek die heel geschikt is voor dag-uitstapjes of een korte ‘vakantie in eigen land’ (Israël, red). Goed bereikbaar ligt het: 35 kilometer ten zuiden van Haifa, 65 kilometer ten noorden van Tel Aviv en op 162 meter hoogte aan de zuidkant van het Carmel-gebergte.