Sjabbatpaal Leeuwarden terug op zijn plek
Hij valt amper op, de donkergroene paal bij de Hoeksterpoortbrug in Leeuwarden. Toch staat die sinds 2009 op de gemeentelijke monumentenlijst. De Sjabbatpaal is een van de zeldzame in het straatbeeld bewaard gebleven herinneringen aan de vooroorlogse Joodse gemeenschap in Leeuwarden.
Hij markeerde de stadsgrens waarbuiten Joodse inwoners geen spullen mochten vervoeren tijdens de Sjabbat. Oorspronkelijk stond aan beide kanten van de brug een paal. Hiertussen kon een touw of ketting (opgeborgen in de paal) worden gespannen, om zo een omheining te creëren. De andere paal is lang geleden verdwenen.
De overgebleven ijzeren staaf was tot voor kort geel-blauw geschilderd en roestig. De plek was niet opgenomen in de Leeuwarder stadswandeling langs sporen van Joods Leeuwarden, zo ontdekte Ria Pool enkele jaren terug. “We zijn zelf gaan zoeken maar vonden hem niet. De stadsgids vertelde me later: we schamen ons dood voor dat paaltje, het ziet er niet uit.”
Tijd om daar verandering in te brengen, vond de Leeuwardense, die nog maar zes jaar geleden ontdekte dat ze Joodse wortels heeft. Ze maakte zich, samen met de Joodse gemeenschap van Leeuwarden, sterk voor restauratie van het monumentje. Met succes; de gemeente liet hem opknappen. Gisteren werden de door siersmid Geert Rosier gerestaureerde sabbatpaal én het bijbehorende informatiebord onthuld.
Dat gebeurde door wethouder Isabelle Diks (monumentenzorg) en opperrabbijn Binyomin Jacobs van het Interprovinciaal Opperrabbinaat. Volgens Jacobs, die een filosofische uiteenzetting gaf over de betekenis van het paaltje, is het meer dan een herinnering aan wat eens was.
„De Joodse gemeenschap was geïntegreerd, was deel van de Leeuwarder bevolking. De omheining was belangrijk om te tonen: wij blijven niet binnen, we gaan ook naar buiten. Maar er is een grens. Want zonder restricties wordt het een eenheidsworst.”
Volgens Jacobs heeft het paaltje ons dan ook een les geleerd. “We moeten de diversiteit bewaken en beschermen, om de echte vrede in Nederland te behouden.”
Ben Troostwijk, vertegenwoordiger van de Joodse gemeenschap in Leeuwarden, is blij met de Sjabbatpaal. „Ik herinner me nog wel dat die er stond, in 1940. Dat we, komend vanuit het oosten van de stad, tot daar geen spullen mochten dragen. Het is belangrijk voor de geschiedenis, en dat de mensen die er langslopen weten wat de betekenis is.”
Pool was zichtbaar geroerd na de onthulling. „Het kostte me bijna twee jaar om dit voor elkaar te krijgen, maar het is belangrijk. Mensen mogen wel weten wat hier gebeurd is. Ik weet wat het met mijn moeder gedaan heeft. De Joodse gemeenschap mag niet weer aan de kant geschoven worden.”
Bron: Leeuwarder Courant
‘De lokale overheid en allen die zich hebben ingezet voor de restauratie en voor deze plechtigheid, ben ik innig dankbaar. De Sjabbatpaal herinnert niet alleen aan een Joods gebruik, maar demonstreert bovenal het rijke Joodse leven dat hier eens was en dat gereduceerd is, gedecimeerd, tot een heel klein groepje dat voortbouwt, haast tegen beter weten in, op de ruïnes van een zeer grote Joodse Gemeenschap van voor de duistere jaren ’40-’45. De grote synagoge, nu niet meer in gebruik als huis van gebed, getuige hiervan.
Maar laat ik u uitleggen wat de betekenis was van het Sjabbatpaaltje. Het gaat dieper dan vaak wordt gedacht, de opheffing van een draagverbod, hetgeen rationeel bezien nog te verklaren zou zijn. Wat is überhaupt de Sjabbat? Een rustdag? Als u allen bij mij op Sjabbat zou komen en ik zou een veelheid aan stoelen moeten gaan verslepen om u gastvrij te ontvangen, dan is dat geen probleem, hoeveel fysiek bezien, ik uitgeput ben. Maar met een ballpoint een A en een B op papier schrijven, waarvan ik geheel niet vermoeid raak, is niet toegestaan. Waar komen de sjabbat beperkingen eigenlijk vandaan?
In de woestijn, na de Uittocht uit Egypte, waren de Joden vergezeld van het Tabernakel, de mobiele Tempel, waarin de Stenen Tafelen lagen en waar de dagelijkse godsdienstoefeningen plaatsvonden. De bouw van dit Tabernakel vergde grote inzet, vergde tijd en energie, maar werd op de sjabbat onderbroken, sjabbat staat voor rustdag. Hieruit wordt afgeleid dat alle werkzaamheden die niet geoorloofd waren bij die bouw, en dat waren er 39, de basis vormen voor de Joodse regels die op de sjabbat door de eeuwen heen en onder alle omstandigheden gelden. Een van die werkzaamheden was het dragen van het Tempelgebied naar buiten en andersom van buiten het Tempelterrein naar binnen. De Thora noemt dit een ‘werkzaamheid’.
Ieder mens heeft de verplichting om een Tempel te bouwen, van zichzelf een Heiligdom te maken. Hoe maak ik van mijzelf een door en door goed mens, een Heiligdom? Kijk naar de bouw van het Tabernakel en zie welke werkzaamheden vereist zijn om een Heiligdom neer te zetten.
Van alles moest er versleept worden buiten het Tempelterrein naar binnen v.v. Maar wat is buiten en wat is binnen? Waarmee wordt binnen binnen en scheidt binnen zich als het ware af van buiten?
Hiertoe reikt de Joodse wet een regel, een wet, een constructie aan. Wij zorgen ervoor dat, in dit geval Leeuwarden, omheind is met een muur, een rivier of een andere vorm van omheining. Die omheining, die het mogelijk maakt om binnen het terrein of binnen de stad, te dragen, heet: Eroev. In dit Sjabbatpaaltje zat een ketting die gekoppeld kon worden aan een ander paaltje en samen vormden ze een soort afsluitbare poort, om het draagverbod binnen de stad op te heffen. De vertaling van Eroev luidt: vermenging. Er vindt een vermenging plaats van een verbod met iets dat geoorloofd is. Wel dragen en niet dragen.
Maar hoe vertalen wij dat naar onszelf, in de spirituele zin? Op de Sjabbat gold het draagverbod, dat deels kon worden opgeheven en deels overeind bleef. Van buiten de stad mocht niet naar binnen worden gedragen en van binnen niet naar buiten. Maar binnen vloeiden verboden en toegestaan in elkaar over, middels een Eroev, vermenging. Ieder van ons heeft de verplichting om van zichzelf een Heiligdom te maken. Wij leven in een samenleving waarin veel kwalijke waarden en normen zijn binnengeslopen. De ‘alles mag en alles kan mentaliteit’ overheerst. Ook discriminatie en antisemitisme bloeien helaas weer weelderig.
Hoe gaan we daarmee om? Scheiden we ons af van de samenleving met zijn vele gevallen van corruptie? Steken wij ons kop in het zand en willen wij niet de dreiging van een totale en rampzalige ontsporing onder ogen te zien? Bouwen wij een muur om onszelf heen?
De Eroev roept op tot een subtiele afweging van wel en niet vermengen, maar uiteindelijk zorgt de Eroev ervoor dat er binnen bepaalde grenzen geen afzondering, geen separatie mag zijn.
Als mens moeten wij van onszelf een Heiligdom maken, we moeten aan onszelf bouwen. En om dat te kunnen doen, moeten wij ons mengen tussen de andersdenkenden. Zonder onderlinge communicatie komen wij nergens, steeds zullen wij in gesprek moeten gaan en in gesprek blijven. Maar ook aan dat ‘in gesprek gaan’, zitten grenzen.
Dit paaltje is voor mij, en voor de Joodse Gemeenschap, een paal die luid uitgilt en waarschuwt wat er gebeurt als mensen scheidingen gaan aanbrengen. Scheidingen tussen negroïde en blank, tussen christen en moslim, tussen Jood en niet-Jood, tussen mens en übermensch. Er moet een vermenging (Eroev) plaatsvinden, om discriminatie, rassenhaat en antisemitisme te voorkomen en op te heffen. Maar tegelijkertijd mag en moet er onderscheid blijven, mag er verschil zijn. Ieder mag zijn eigen identiteit behouden. Aan een eenheidsworst van geloof en denken bestaat geen behoefte. Wij hunkeren allen naar vrede, Sjalom. En echte sjalom is er uitsluitend als verschillende visies vanuit de diversiteit een hechte eenheid vormen.‘
