Vertrekkend hoogleraar Jodendom: ‘Waarom heeft de Joodse leerstoel geen vaste plaats?’

Judith Frishman (67), hoogleraar Jodendom aan de Universiteit Leiden, vertrekt. Niet alleen stopt ze vanwege haar pensioen maar ook omdat haar leerstoel wordt opgeheven. Jarenlang was ze actief als hoogleraar en bestudeerde ze de geschiedenis en het bestaan van het Nederlandse Jodendom. De geschiedenis van de Joden in Nederland zegt volgens haar veel over de omgang met zwarten en moslims, zo vertelt ze aan dagblad Trouw. “Met Joden heeft Nederland nooit goed raad geweten, en met de groei van moslims ook niet,” aldus de academica in de krant. Joden vergelijken met de moslims, dat is een van haar fascinaties. Wel is ze zich er bewust van dat daar vanuit Joodse kant kritiek op komt.

Geen geld
De leerstoel werd in 2008 ingesteld na een speciaal galadiner waar geld werd opgehaald. Ten dele werd 300.000 euro opgehaald. Volgens Frishman wordt van de Joden vaak gedacht dat ze genoeg geld hebben en zo’n stoel dus zelf wel kunnen betalen. In 2014 werd de Leidse faculteit Geesteswetenschappen gereorganiseerd. Van Frishman werd verwacht dat ze zelf een paar miljoen euro kon binnenhalen. Meerdere keren kreeg ze de vraag of Joods Nederland de leerstoel niet wilde betalen. “Dat sluit aan bij het vooroordeel van de rijke Jood, wat Nederlandse Joden niet zijn. En waarom moesten de Joden betalen voor een eigen leerstoel, waarom heeft die geen vaste plaats, zoals andere leerstoelen voor andere religies dat hebben?” Volgens de universiteit is er altijd veel geld naar de leerstoel gegaan en zou dat niet eerlijk zijn tegenover de andere religies. Frishman: “Wie bepaalt dat, of er behoefte is?”

Terug bij af
Het lukte niet om de beoogde miljoenen binnen te harken en de leerstoel Jodendom werd opgeheven, daar waar andere leerstoelen voor religies gewoon bleven bestaan. Vanuit Religiestudies is intern nog gevochten voor behoud van de leerstoel, maar tevergeefs. Frishman in Trouw: “Soms heb ik het gevoel dat we terug zijn in de negentiende eeuw, dat we moeten bewijzen dat het de moeite waard is om het Jodendom te bestuderen. Ik wil niet vervallen in het argument dat Joden hebben bijgedragen aan de samenleving. Dat klinkt zo verontschuldigend. Er hoeft evenmin een leerstoel te blijven vanwege het antisemitisme. Je bestudeert de islam ook niet omdat er islamofobie is. Nee, het simpele feit dat Joden hier honderden jaren hebben gewoond, dat Nederland een bijzondere geschiedenis heeft met de Joden, dat is de reden om de gemeenschap te bestuderen. Dat is met moslims net zo.”

Joden en moslims
Dit brengt Frishman op een van haar fascinaties: de vergelijking van de Joden met de moslims van nu, een taboe voor velen in Joods Nederland. Het opheffen van de leerstoel Jodendom komt nu op een verkeerd moment, omdat juist anno 2020 het racismedebat enorm is opgelaaid. Daarin kan de geschiedenis van de Europese Joden erg leerzaam zijn voor de samenleving. Joden waren volgens Frishman ‘de eerste anderen’ in Europa. De omgang met hen stond model voor de omgang met de koloniale ‘anderen’, aldus de wetenschapper. Frishman heeft een boodschap aan Nederlanders: “Sta op, en kijk hoe het de ander vergaat. Zoek het in interesse in de geschiedenis en in solidariteit. Het gaat er niet om de ander eruit te werken, maar om in te leven, om mee te denken en mee te leven met de ander.”

Gezien worden
Mogelijk zal Frishman aan de universiteit van Cambridge een vergelijkend onderzoek doen tussen Joden en moslims. Ze is zich ervan bewust dat dit kritiek oplevert vanuit Joodse hoek. Er heerst angst dat de Sjoa door dit soort vergelijkingen gerelativeerd wordt en dat antisemitische uitingen van moslims dan worden genegeerd. “Ja, de Holocaust is uniek, en niet te vergelijken met iets anders. Maar er zijn ook andere genocides, er is discriminatie. Het kan zijn dat leerlingen daar op school ook aandacht voor willen, dat ze zeggen: het gaat steeds over de Holocaust, maar hoe zit het met ons?” aldus Frishman in de krant. “Antisemitisme onder moslims is een moeilijk punt. Sommigen hebben het meegekregen uit het land waar ze geboren zijn. En ik weet niet of het allemaal antisemitisme is. Het in brand steken van 4 mei-kransen is kwetsend; het is trappen tegen de heilige koe van het zogenaamd tolerante Europa. Het valt op en daarom doen ze het. Ze willen gezien worden.”

Minderheden
Volgens Frishman laat de geschiedenis zien dat Nederland een slechte omgang heeft met minderheden en dat Nederlanders maar moeilijk met dat feit kunnen omgaan. “Met Joden heeft Nederland nooit goed raad geweten en met de groei van moslims ook niet. Als je dat zegt, krijg je steeds te horen dat Nederland zo’n tolerant land is, maar dat is niet zo. Je moet dit in een veel groter perspectief zien en met een scherper historisch bewustzijn. Het verleden houdt je een spiegel voor. Net als Joden sinds de veertiende eeuw, zijn zwarten gediscrimineerd en nu moslims. Nederlanders willen dat niet zien en ze willen het ook niet geloven dat iemand dat zo ervaart,” aldus de wetenschapper in Trouw.

Rechts-nationalisme
De vertrekkend hoogleraar heeft geen goed gevoel bij de opkomst van Thierry Baudet en zijn partij Forum voor Democratie (FvD). “Moslims hoeven van hem niet dood, maar hij wil wel de grenzen voor hen sluiten. Wat hij roept over homeopathische verdunning, ik krijg er de rillingen van over mijn rug. Dan zeggen mensen tegen mij: ach, hij heeft het alweer wat teruggenomen, hij doet het alleen maar om reacties uit te lokken, hij is gewoon een enfant terrible. Maar ik vind het op het randje en voor de positie van moslims is het heel slecht.” Volgens haar omarmt PVV-leider Geert Wilders, de andere rechts-nationalistische leider in Nederland, de Joden juist om aan te tonen hoe slecht de moslims zijn.

Uitgebreide carriere
Frishman werd in 1953 geboren in New York, studeerde daar Religiestudies en volgde in Londen delen van de opleiding tot rabbijn. Nadat ze in de Britse hoofdstad haar Nederlandse man had ontmoet, verhuisde ze in de jaren zeventig naar Amsterdam. In Leiden behaalde ze haar doctoraal Semitische Ralen en in 1992 promoveerde ze op het Aramees. Zes jaar later werd Frishman hoogleraar Rabbijnse en Joodse studies aan de Theologische Universiteit in Utrecht. Van 1995 tot 2005 bekleedde ze aan de Leidse universiteit de bijzondere leerstoel voor de geschiedenis van Joods-christelijke relaties in de moderne tijd. Ze bezette van 2008 tot eind 2019 de leerstoel Jodendom. Met haar vertrek is deze opgeheven.