Aan de poort van de hemel op de Azoren – reisverhaal ‘De Joodse horizon’

Midden in de Atlantische Oceaan ligt tussen Europa en Amerika een Portugese archipel van negen eilanden. Reisjournalist Joost Brantjes vloog via Lissabon naar Ponta Delgada op het eiland São Miguel om meer te weten te komen over de Joodse geschiedenis van de Azoren. Het werd een aangename en interessante ontdekkingsreis.

Nadat we zijn opgestegen van het vliegveld van Lissabon, vliegen we uitsluitend over water. De Atlantische Oceaan ligt onder ons en na twee uur duikt plots, als een fata morgana, São Miguel op, het grootste van de negen bewoonde eilanden die samen de Azoren vormen. Een Portugese archipel halverwege Europa en Amerika. Die geografische ligging was de belangrijkste reden dat Noord-Afrikaanse Joden begin negentiende eeuw naar de Azoren kwamen. Er zaten veel handelslui tussen. De eilanden waren belastingvrij en dus ideaal om goederen in beide richtingen te kopen en te verkopen.

Brandschoon
Ponta Delgada is de hoofdstad van niet alleen São Miguel, maar van alle Azoren. De stad, gelegen aan een ruime baai, is een fijne uitvalsbasis van waaruit je meer van het eiland kunt zien. Direct valt op hoe schoon het er is. Je kunt geen hoek om gaan of mannen in fel oranje hesjes zijn druk in de weer om de boel met bezems en waterspuiten schoon te houden. Ook valt op hoeveel donker lavasteen gebruikt is bij het bouwen van huizen. Het contrasteert prachtig met de wit gestuukte muren.

In Café Clipper komen aan het einde van de middag opvallend kleine mannetjes samen om een biertje of een glas wijn te drinken. Dat gebeurt aan de toog van barman Ricardo. Er wordt druk geklept, niemand heeft haast en langzaamaan sijpelen de voordelen van een eilandleven ook mijn brein in.

De Poort van de Hemel
Om meer te weten te komen over de Joden die zich begin negentiende eeuw op de Azoren vestigden, bezoek ik de volgende dag de synagoge Sahar Hassamain (‘De Poort van de Hemel’), dat nu een museum is. Het pand is op initiatief van Abraham Bensaude gebouwd in 1836. En daarmee is het tevens de oudste sjoel van het Portugal van na de Inquisitie. Maar wel eentje die vanaf 1940 meer dan een halve eeuw leegstond, omdat er – door emigratie en bekering – niet genoeg mannen meer waren voor de minjan. Leegstand en lekkages veranderden de sjoel in een krot waar de ratten rondrenden. Er moest iets gebeuren.

In 2009 schonk de Joodse gemeenschap van Lissabon, die tot dan toe de eigenaar was, het huis van samenkomst aan de gemeente Ponte Delgada. Het gaat om een concessie van 99 jaar met als voorwaarde dat zij het gebouw zouden restaureren, wat ook gebeurde.

De renovatie was de redding voor deze synagoge. In 2015 heropende de Sahar Hassamain-synagoge als een Joods museum. Onberispelijk opgeknapt en gezegend met niet alleen een enorm archief, dat zorgvuldig was opgeborgen in de jaren van leegstand, maar ook met tal van Judaïca en kunstvoorwerpen.  

Als je nu komt aanlopen in de Rua do Brum, valt als eerste op hoe onopvallend deze sjoel is. Van buiten lijkt het op een gewoon woonhuis waarbij, zoals vaak in Portugal, de ramen een okergele omlijsting hebben. Eenmaal binnen is op de eerste verdieping een kleine tentoonstelling gevestigd die de geschiedenis vertelt van de Joden op São Miguel. Zij blijken al sinds het begin van de zestiende eeuw aanwezig te zijn op de eilanden.

In 1496 dwong de Portugese koning Manuel I de Joden in zijn land te vertrekken of te bekeren, en in 1536 volgde ook in Portugal de Inquisitie. Die duurde tot 1821, waarna Joden terugkeerden naar de Azoren. Ze zien handelskansen in textiel en sinaasappelen, en later in de thee en ananassen; die laatsten groeien in Europa uitsluitend op de Azoren.

Op de eerste verdieping bevindt zich het religieuze gedeelte van deze synagoge. De muren zijn pauwblauw gestuukt en het licht komt vanuit de hoge ramen. Onder een koperen kroonluchter staan aan weerszijden van een geknoopt vloerkleed eikenhouten banken opgesteld, waarbij de zitting een opbergruimte verbergt.      

Het museum wordt veelvuldig bezocht door schoolkinderen die er leren over de Joodse geschiedenis van hun eiland. En ook Joodse cruiseschip-passagiers weten de Rua do Brum te vinden, zeker als hun familie een link heeft met de Azoren. En dat zijn er nogal veel: in 2004 werd met een genetische studie aangetoond dat 13,4 procent van het Y-chromosoom van de Azorianen een Joodse oorsprong heeft.

Roestkleurig bad
De Bensaude familie is een van de belangrijkste Joodse families op São Miguel. Rijk geworden met ondernemingsdrift in verschillende industrieën, opende Vasco Bensaude in 1935 in de Furnas vallei hun eerste hotel: het Terra Nostra Garden Hotel. Dit prachtige gebouw in art deco-stijl wordt omringd door thermale bronnen en ligt in een park van 12,5 hectare groot, waarbij zelfs de omschrijving ‘jungle’ het park te kort doet. Meer dan tweehonderd jaar hebben alle planten en bomen de tijd gehad om te groeien. Een pad leidt door deze jungle en komt terug bij het grote thermale bad dat Thomas Hickling in 1780 liet bouwen.

Het water heeft een roestkleur (die je na je dip terugvindt in je zwembroek), een heerlijke temperatuur van veertig graden en het bevat meer mineralen dan ik hier kan vermelden. Dobberend in het water, met zicht op de metershoge bomen van het park, weet ik al dat ik zeker wil terugkeren naar de Azoren. Ook om de andere acht eilanden van deze archipel te verkennen. De rust, het afgelegene en de eindeloze variatie aan landschappen maken het tot een fantastische bestemming.

Lees ook:
Onder de Spaanse winterzon – reisverhaal ‘De Joodse horizon’
De Arabieren bouwden de molens aan de Middellandse Zee-kust, waar Torremolinos naar is vernoemd en vanaf 1950 werd de stad het hart van de Costa del Sol. De badplaats, met een zalig klimaat met driehonderd dagen zon per jaar, werd bezocht door aristocraten en excentriekelingen, artiesten als Frank Sinatra, Marlon Brandon en Pia Beck, en diva’s als Grace Kelly, Brigitte Bardot en Ava Gardner. Ook de Joodse wereld ontdekte Torremolinos.