De laatste sjoels van East End in Londen
Het beroemde East End in Londen was twee eeuwen lang de thuishaven van Joodse immigranten. Er stonden ooit bijna tweehonderd synagogen – waarvan er nu nog maar vier functionerende over zijn, drie Asjkenazische en één Sefardische. Amy Schreibman Walter schreef hierover een artikel voor Tablet Magazine dat wij in verkorte vorm overnemen.
David Rosenberg, een sociaal-historicus die is gespecialiseerd in East End, legt uit hoe de demografie van deze buurt veranderde: “In de jaren twintig van de vorige eeuw hadden waarschijnlijk meer dan tweehonderdduizend Joden uit Oost-Europa zich in East End gevestigd. Maar in de jaren dertig waren duizenden alweer verder naar het oosten verhuisd, naar Noordwest Londen en ook naar plaatsen buiten Londen. In de jaren 1970 waren er nog maar vijftienduizend Joden in East End en slechts twaalf synagogen die nog in bedrijf waren. Vandaag de dag wonen er waarschijnlijk nog maar duizend Joden hier.”
Toeristen en Joodse jongerengroepen die op bezoek zijn, bidden naast het kleine groepje oudere Joden die nog in East End wonen. Er is ook een klein maar groeiend aantal jonge Joodse zakenlieden die besloten hebben dat zij willen dichtbij hun werk willen wonen: East End is tegenwoordig een zaken- en bankencentrum, een buurt die nu trendy aan het worden is, nu oude pakhuizen en winkels verbouwd worden tot lofts. Sommige van deze nieuwe Joodse bewoners zijn teruggekeerd naar de straten waar hun grootouders liepen.
De drie kleine Asjkenazische sjoels in East End hebben een enorme hoeveelheid problemen overleefd. Wat zij gemeen hebben, is een diepe toewijding van hun bestuursleden en vrijwilligers, van wie sommige een familieband met hun synagoge hebben die teruggaat naar de negentiende eeuw. Leon Silver (69), voorzitter van de Nelson Street Synagoge, is het grootste deel van zijn volwassen leven bezig geweest met het zorgen voor zijn sjoel. Behalve een korte periode dat de sjoel gesloten was tijdens de ‘Blitz’ (het bombardement van Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog) is Nelson Street continue gebruikt sinds de oprichting in 1923; het is nu de oudste Asjkenazische synagoge in de buurt. Anders dan andere sjoels in East End overleefde het gebouw de bombardementen zonder schade aan het oorspronkelijke pleisterwerk.
“Toen ik een kind was,” zegt Silver, “was er een Joodse markt met kosjere slagers, er waren een Joodse school en jongerenverenigingen, kosjere restaurants en zelfs een kosjere zalm-rokerij. Maar dat is nu allemaal weg. Ik ben er trots op dat de Nelson Street sjoel er nog steeds is en nog steeds in gebruik is. Hij heeft alle tegenslagen op een of andere manier overwonnen. Als ik verder niets heb bereikt in mijn leven, heb ik ten minste geholpen om dee sjoel in stand te houden.”
Het gebouw is inmiddels hard toe aan onderhoud en een nieuw dak, maar de gemeente is te klein om dit te kunnen bekostigen. De meeste leden zijn oud en er zijn te weinig jongere leden. Silver zou graag zien dat de synagoge kan blijven functioneren, maar als dat niet kan, wil hij ervoor vechten om het te behouden als deel van het Joodse erfgoed van East End en van het Brits-Joodse erfgoed in het algemeen. Het is volgens Silver een belangrijk gebouw met een prachtig interieur. De bekende Britse architect Maxwell Hutchinson heeft een ontwerp gemaakt om een museum en bibliotheek aan het gebouw toe te voegen, waardoor Nelson Street een historisch Joods centrum zou worden en daardoor ook meer toeristen zou trekken. Er is alleen nog geen geld om dit plan uit te voeren.
Een andere sjoel in de buurt heeft ook plannen om een deel van het gebouw tot museum te maken. Het gaat om Sandy’s Row, oorspronkelijk een Nederlands kerkje dat in 1766 is gebouwd. Het museum, dat gewijd zou zijn aan het thema ‘immigratie’ zou in de kelder komen die onder het gehele gebouw loopt. Ook hiervoor ontbreken voorlopig de fondsen.
Andere synagogen in East End hadden minder geluk: hun gemeenten verdwenen in de loop van de jaren. Hier en daar hebben delen van de geschiedenis van de gebouwen overleefd. Zo werd de Fieldgate Street synagoge in 2015 verkocht aan de East London Mosque. Het gebouw is nu deel van dit centrum en in gebruik door Zakat, een islamitische liefdadigheidsorganisatie. Het gebouw is geheel gerenoveerd, maar de gebedsruimte is min of meer in intact gebleven met behouden van de oorspronkelijke pilaren.
Even verderop staat de Spitalfields Great Synagogue, die in 1975 zijn deuren sloot, en die nu in gebruik is als de Brick Lane Mosque. Maar op een van de muren zit nog steeds een plakkaat met Hebreeuwse tekst. Een andere synagoge is nu een Sikh tempel; daar is het plakkaat dat de Toraportie van de week aankondigde, bewaard gebleven. Met een steeds veranderde demografie, zo zegt Silver, is Oost-Londen een tolerantere plek geworden. “Onze rabbijn is een een ultra-orthodoxe chassidische Jood,” zegt hij. “Vroeger werd hij twee of drie keer per jaar uitgescholden op straat, maar dat gebeurt niet meer, nu de relaties tussen de verschillende gemeenschappen enorm verbeterd zijn. In feite zijn de meeste kinderen die hier met school op bezoek komen, moslims. Er zijn sterke interreligieuze banden tegenwoordig.”
De vierde synagoge die nog in gebruik is, ligt dichtbij de andere, maar is toch een wereld apart. Bevis Marks is een grote Sefardische synagoge die uit 1701 stamt, met een snel groeiend aantal leden. Het is de oudste synagoge in Londen en de enige in heel Europa die al meer dan driehonderd jaar ononderbroken diensten houdt. Bevis Marks is elke weekdag open en heeft een breed aanbod van culturele evenementen, lezingen en diensten. De toekomst ziet er goed uit voor Bevis Marks en misschien zal dat een positief effect hebben op de andere overgebleven sjoels in East End.
