De Obrechtsjoel in Amsterdam kent ‘een verbouwing van jewelste’

‘Een verbouwing van jewelste’, zo kan de restauratie van de Raw Aron Schuster (RAS) Synagoge alias Obrechtsjoel met recht worden genoemd. Alle ruimtes, muren, hoeken en kieren worden momenteel aangepakt en opgeknapt. Het gebouw, dat na een aantal maanden net weer uit de steigers is moet volgend jaar worden opgeleverd, uiteraard zo veel mogelijk in oude stijl. Het renovatieproject staat onder leiding van architect Berend van der Lans. Samen met NIHS-voorzitter Ruben Troostwijk gaf hij een rondleiding aan Jonet.nl. De sjoel van architect Harry Elte is een rijksmonument en dient daarom extra goed onderhouden te worden om de tand des tijds te kunnen doorstaan. Van der Lans en Troostwijk hebben ook mooie ontdekkingen gedaan. En de stooktijd- en kosten gaan omlaag.

Ambtswoning
Wie door de Obrechtstraat in Amsterdam-Zuid wandelt, komt na verloop van tijd de RAS-sjoel tegen. De markante blikvanger die in de jaren twintig van de vorige eeuw werd gebouwd en in 1928 werd ingewijd, staat momenteel in de steigers voor een grote opknapbeurt. Binnen zitten projectleider Berend van der Lans en NIHS-voorzitter Ruben Troostwijk aan de koffie. Dat doen ze in de voormalige ambtswoning, die zich op de eerste etage van het pand bevindt. “Tot aan de verbouwing hebben hier mensen gewoond, maar nu is het leeg en kunnen we het als ruimte voor het restauratieteam gebruiken,” vertelt Troostwijk. “Het is een oppervlakte van 135 vierkante meter. Vroeger woonden de opperrabbijn en de koster hier, en later heeft er heel lang een familie in gewoond. We denken er nog over na om het huis te renoveren voor één gezin, twee jonge gezinnen of studenten. We willen dat de bewoners dan wel de sjoel gaan versterken.”

Verdwijnend geluid
Troostwijk en Van der Lans hebben hun helmen afgedaan. Toch is de sjoel momenteel een echte bouwplaats. “Er zijn een aantal dingen die echt aan renovatie toezijn. Het heeft met name betrekking tot het glas-in-lood, maar ook het schilderwerk, de muren en dat soort dingen,” legt Troostwijk uit. Ook wordt er gewerkt aan de akoestiek. “Die is hier altijd erg slecht geweest en dit project geeft ons dus de gelegenheid om die te verbeteren. We doen daarom niet alleen aan renovatie, maar ook aan een stukje innovatie. Het interessante is, dat de chazan met zijn hoofd naar de aron hakodesj boven hem wordt gezongen, waardoor het geluid overal komt. Maar als je met de rug naar de aron hakodesj toe staat en een toespraak houdt, dan verdwijnt het geluid in de ruimte.”

Verstand van mikwes
Het bestuur van de NIHS benaderde architect Berend van der Lans voor het eerst in 2017. “Het gebouw had toen al flink wat onderhoud nodig,” legt hij uit. “En het was vooraf al een grote klus om het plan in elkaar te krijgen, omdat de synagoge inmiddels zo verouderd is en verbeteringen in een rijksmonument altijd om extra inspanningen en dus kosten vragen. Omdat het gebouw voor de werkzaamheden zowel binnen als buiten helemaal in de steigers gaat, neemt dat bijvoorbeeld al een kwart van de bouwkundige kosten van het project in beslag.” Hij maakte een inventarisatie en er kwam een subsidieaanvraag die werd toegekend. Voor Van der Lans werd het zijn tweede klus voor de NIHS, omdat hij in de sjoel in Amstelveen ook al eens aan het mikwe werkte. “We hebben dat project toen stap-voor-stap samen met het bestuur en de rabbijnen opgepakt. Dankzij hen heb ik nu veel verstand gekregen van mikwes,” grapt hij. “Het is nu lekker verwarmd en voldoet aan alle eisen van de huidige tijd.

Lampen kapot
Samen lopen we naar de grote ruimte. Op de achtergrond klinken timmergeluiden en schreeuwen werkers naar elkaar. Geluid is belangrijk, ook in een actieve sjoel. “Microfoons en speakers op sjabbat kunnen natuurlijk niet, dus is beter geluid een grote wens van ons bestuur en de gemeenteleden,” aldus Troostwijk. Ook het glas-in-lood moet echt worden aangepakt, benadrukt Van der Lans. “In de boog van de aron hakodesj zit glas-in-lood en daar achter zitten lampen die het niet meer doen. Maar omdat het vrijwel onmogelijk was ze te bereiken, is het maar zo gelaten. Ze waren bovendien zwaar verouderd en brandgevaarlijk.” Troostwijk werd op de lampen geattendeerd door Abbie Schuster (84), de zoon van wijlen rabbijn Schuster naar wie de sjoel vernoemd is. Hij hem wist te vertellen dat de lampen daar vroeger schenen en dat het dan ‘zo prachtig was’.

Beter isoleren
Vooralsnog zal de Obrechtsjoel niet energie-neutraal worden, vertelt Van der Lans. “Het zou kunnen dat we in de toekomst wel klaar zijn voor de energietransitie.” We dragen helmen en beklimmen samen een steiger. “Maar het wordt qua energie zeker wel beter. Doordat we het gebouw beter isoleren, hebben we minder energie nodig om het op temperatuur te krijgen. Daardoor kunnen we volstaan met een kleinere verwarmingsketel en is er ook geen extra brandvrije stookruimte meer nodig.” Voor al het glas-in-lood zitten aan de buitenkant roosters en voorzetglas. “Het glas-in-lood wordt opgeknapt en aan de buitenkant komt dan glas dat isoleert en beschermt. Daar tussenin komt ook ventilatie, zodat warmte en vocht, dat funest kan zijn voor glas-in-lood, weg kan. We hebben er een studie uit Engeland bijgehaald en we werken met glas-in-loodspecialisten met veel ervaring op dit gebied.” Van der Lans wijst naar het plafond. “Daarop komt ook een isolatiedeken.” In de kelder komt een verbeterd verwarmingssysteem, waarbij verse buitenlucht toegevoegd wordt aan de verwarmde luchtstroom. Dat maakt het verblijf in de sjoel veel aangenamer.

Koorddansen
Het renovatieproject duurt een jaar en moet in het voorjaar van 2022 klaar zijn. We zijn nu bovenin de steiger, onder de boog van de aron hakodesj. “Achter deze boog zijn de oude lampen,” zegt Van der lans. Hij en zijn mensen moeten voorzichtig te werk gaan, want de sjoel heeft een beschermde status. “We willen de toiletten verbouwen, maar we moeten wel terughoudend te werk gaan, want het blijft een rijksmonument. Wel luisteren we naar de wensen van de gemeenschap. Zo willen we voorkomen dat er straks nog smoezelige toiletten aanwezig zijn, want dat wil men natuurlijk niet.” Het is soms koorddansen, geeft hij toe. “We hebben de wc-tegels onderzocht en als die authentiek zijn, dan mogen we er niets aan veranderen. De wandtegels zijn in ieder geval niet monumentaal, zo weten we inmiddels wel.” En er komt geen lift, zegt voorzitter Troostwijk. “We maken afwegingen. Mensen die geen trap kunnen gebruiken, kunnen we ook tillen, vinden wij. Dat is ook goed voor de saamhorigheid.”

Joodse schatten
De sjoel is al bijna honderd jaar oud en heeft daardoor verborgen schatten en geheimen in zich, vertelt Van der Lans. “Ik kom hier al een tijdje en ontdek nog steeds iets nieuws. In de kelder kroop ik een paar weken geleden achter een kanaal door om wat dingen na te gaan. Daar stond toen ergens genoteerd: 05-12-1927. Op die dag was het Sinterklaasavond en op diezelfde dag werd toevallig ook de bekisting afgemaakt om het beton in te storten. Hoe mooi is dat? Het is in ieder geval erg bijzonder om te ontdekken.” Verwachten ze nog Judaïca of andere Joodse schatten van weleer? “We denken nog sporen van onderduikers te kunnen vinden, maar tot nu toe hebben we nog niets gezien.”

Oorlogsjaren
Troostwijk: “”Ik ken de geschiedenis niet goed genoeg om te weten of hier bijvoorbeeld in de jaren ’40-’45 Joodse voorwerpen zijn verstopt. Wel is het zo dat in de bezettingsjaren de bima en bijna alle banken zijn opgestookt. Er zijn hier mensen binnen geweest die van alles kapot hebben gemaakt. Het gehele gebouw is nog in originele staat, behalve dan de meubelen. In de Hongerwinter hebben hier mensen rondgelopen om het hout eruit te halen.” De torarollen zijn oud en ook het zilverwerk is van voor de Tweede Wereldoorlog. “We hadden voor de verbouwing een soort mini-museumpje met de schatten in deze sjoel. Er is in de interbellumjaren zilverwerk in art decostijl aangeboden. Dat zijn schatten die we in de toekomst misschien wel tentoon willen stellen.”

Onkruid en planten
Tussen de boog van de aron hakodesj en het dak zit een lege ruimte. Van der Lans wijst op een trappetje dat daar naartoe leidt. “Levensgevaarlijk,” concluderen we. “Daar achter zitten de kapotte lampen. We ontdekten ook dat het er erg smerig en stoffig was,” zegt Van der Lans, die ons erop wijst dat er mos en gras op het dak groeide. “Het groeide helemaal door tot in die tussenruimte. We hebben daar wortels van planten gevonden.” Ondertussen is de beplanting en het onkruid weggehaald. “Met LED-lampen en andere moderne technieken kunnen we de verlichting herstellen. Dat doen we wel zo dat het past in de monumentale status en uitstraling van het gebouw.” Hij wijst naar vlakken in het plafond die worden bekleed met akoestisch materiaal. Hij klapt in zijn handen: Pats! “Nu hoor je het wel goed, maar het geluid galmt nog lang na. Om die zogenaamde nagalmtijd te verkorten breng je een hoeveel dempend materiaal aan. Dat wordt een kleine tweehonderd vierkante meter en je zult het een beetje zien.”

Amsterdamse School
We wandelen naar beneden en gaan op de bankjes zitten. Troostwijk biecht op dat het mikwe net als nu niet in de toekomst zal worden gebruikt. “Het mikwe is formeel gesloten en er is een mooi mikwe in Amstelveen waar mensen naartoe kunnen.” De synagoge kan in de toekomst op een andere manier nuttig worden gemaakt, maar dan wel rekening houdend met de religieuze beperkingen, vertelt Van der Lans “In 2019 hebben we voor het eerst een middag met lezingen georganiseerd over het gebouw, de architect Elte en de architectuur. Alle 150 kaarten waren uitverkocht en het was een groot succes. We hebben dat in 2020 herhaald. Op open monumentendag hebben we in drie uur tijd zeshonderd man over de vloer gehad.” Er is een samenwerking met Museum ‘t Schip in de Spaarndammerbuurt – in dit museum staat de Amsterdamse School centraal – opgezet. “Een wandelroute van het museum eindigt hier.”

Waterrand en voegen
De Obrechtsjoel heeft een toren en die staat ook helemaal in de steigers. We wandelen naar buiten en klimmen omhoog. Het waait een beetje. “Kijk, hier zie je voegen die echt aan onderhoud toe zijn,” zegt Van der Lans. Het is een bakstenen gebouw en de voegen moeten opnieuw gedaan worden, een hels en uitgebreid karwei. Daarnaast zijn de stenen mettertijd erg donker geworden. Gaan ze die nog lichter spuiten. “Dat is een beetje een gevoelige vraag,” zegt Van der Lans bedachtzaam. “Je mag het wel met warm water afspoelen maar dan niet te hard, want dan beschadig je de toplaag van het metselwerk. Je moet dus erg voorzichtig te werk gaan en dat doen we.” Ontwerper Elte voegde allerlei details aan het pand toe. “Hier heb je een waterslag voor afvoer van regenwater,” zegt Van der Lans. “Maar omdat hij helemaal vlak ontworpen was liep het toch niet goed weg. Waarschijnlijk wilde Elte het mooier maken dan het kon. Ik vind het nog steeds een fantastische architect.” Het waterrandje blijft in tact en er komt een zinken kap bij, zodat regenwater wel weg kan lopen.

Toeristische attractie?
De Amsterdamse School is een unieke architectuurvorm die hoort bij Nederland. Daar is veel belangstelling voor. Voorzitter Troostwijk wil van de sjoel echter geen museum maken. Hij voelt niet voor een kassa met kaartjesverkoop. “Het is een gebouw met een soort heiligheid, een religieuze plek en onze hoofdsynagoge. Wel denken wel na of dat wat we nu met Museum ‘t Schip doen, ook met het Joods Cultureel Kwartier zouden kunnen doen. Maar we willen geen concurrent van de Snoge worden, eerder een toevoeging. Ik zou me zo kunnen voorstellen dat je over tien jaar een combiticket kan kopen voor de Snoge, de RAS-sjoel en de Leksjoel, want dat is allemaal mooie architectuur.” In tegenstelling met de Portugese-Israëlietische Synagoge is de NIHS nog steeds eigenaar van de Obrechtsjoel. Dat wil Troostwijk graag zou houden. “We gaan ervoor dat het gebouw behouden blijft voor toekomstige Joden die er op religieus gebied gebruik van willen maken.”

Wie meer te weten wil komen over de verbouwing, kan een aantal video’s zien op de YouTube-pagina die speciaal voor de renovatie van de RAS-sjoel is ingericht. Bekijk de video’s hier.

Lees ook:
Eerste lichtje Chanoeka aangestoken in Obrechtsjoel en in Joods Nederland
Op verschillende plekken in Joods Nederland is het eerste lichtje van Chanoeka aangestoken. Vanwege corona was het nog nooit was het zo interactief als dit jaar. In de Obrechtsjoel (Raw Aron Schuster of RAS-synagoge) in Amsterdam-Zuid werd het eerste lichtje van de Joodse Gemeente Amsterdam (NIHS) van Chanoeka aangestoken. Alles was te zien via een livestream en op YouTube.