Hijman waar ben je! – authentiek boek over een jonge Joodse onderduiker in Zuid-Limburg

Drie keer ontsnapte de 12-jarige Amsterdamse Joodse jongen Hijman Gans tijdens de oorlog aan de dood. Voor zijn kleinkinderen liet de 88-jarige zijn beklemmende oorlogsverhaal optekenen door de Limburgse journalist en auteur Frans Hermans in het aangrijpende boek Hijman waar ben je! In het kader van 4 mei besteedt Jonet.nl aandacht aan dit bijzondere boek, waarin onder meer het onderduiken in Zuid-Limburg centraal staat.

Meneer Hermans, u heeft een boek geschreven aan de hand van de oorlogservaringen van de Joodse Nederlander Hijman Gans. Wat maakt uw boek anders dan de vele andere boeken in dit genre?
“Ik denk vooral de authenticiteit. Ik heb zijn onderduikverhaal zonder al te veel drama en poespas opgetekend. Zoals een kind van twaalf, vijftien jaar het vertelt. Heel rechtstreeks. Daardoor komt het, denk ik, des te harder binnen. Ik heb gekozen voor eenvoudig taalgebruik met korte zinnen en veel dialogen. En ondanks de verschrikkingen, daar waar het kan, met een vleugje jongensachtige humor. Recensente Babette Hagedoren (NBD Biblion, red.) noemt Hijman waar ben je! een absolute aanrader voor volwassenen maar ook voor jongeren vanaf circa dertien jaar omdat begrippen en woorden die vooral met deze oorlog te maken hebben op een korte prettige manier – geïntegreerd in de tekst – worden toegelicht. Ja, u begrijpt dat zowel Hijman als ik met die constatering in onze nopjes zijn.”

U heeft Hijman Gans meer dan drie jaar geleden ontmoet. Hoe verliep die ontmoeting?
“Ik was toentertijd hoofdredacteur van een economiebijlage bij dagblad De Limburger. Een accountmanager van die krant sprak me aan of ik contact met een voormalige klant van hem, een zekere meneer Gans, succesvol geworden in de textielbranche, wilde opnemen. Gans wilde zijn levensverhaal laten optekenen, veel meer wist hij ook niet. Ik besloot Hijman Gans te bellen en de volgende dag zat ik met koffie en boterkoek aan tafel bij een vriendelijk ogende man en een gastvrije echtgenote. ‘Onze kleindochters Noa en Stella staan aan de vooravond van hun bat mitswa’, legde hij uit. ‘Ik wil ze na al die jaren mijn oorlogsverleden vertellen. Wilt u dat voor me opschrijven?’ Zijn echtgenote Ellen verduidelijkte: ‘Onze dochter Fabiënne en ook onze kleinkinderen hebben dat al zo vaak gevraagd, maar mijn man heeft dat altijd afgewimpeld. Hij wilde niemand belasten met zijn schrijnende herinneringen, maar gelukkig is hij nu overstag.’”

Zijn oorlogsverhalen heeft u gecheckt en alles klopte als een bus. Waarom wilde u meer weten?
“Aanvankelijk was het helemaal niet de bedoeling dit boek te schrijven en uit te geven. We wilden een herinnering maken voor zijn kleinkinderen. Maar gaandeweg de interviews en de gesprekken kwam ik er steeds meer achter dat Gans over een fenomenaal geheugen beschikte. Over zijn onderduikverleden in Zuid-Limburg en Overijssel, over de Hollandsche Schouwburg en De Crèche waar hij heeft vastgezeten. Over zijn wonderbaarlijke ontsnapping tijdens de grote razzia van 20 juni 1943 in Amsterdam en zijn sprong uit een Duitse overvalwagen bovenop een putdeksel in de Sarphatistraat in Amsterdam. Hij wist zich namen te herinneren van verzetsmensen van de NV Verzetsgroep maar ook van SS officieren. Ik ben op onderzoek uitgegaan bij collectie Verzetsmuseum in Amsterdam, het Joods Historisch Museum, bij het NIOD, tientallen bronnen geraadpleegd. Zo stuitte ik ook op de NV Verzetsgroep die Hijman de onderduik heeft binnengesmokkeld, waardoor een eveneens waargebeurde tweede verhaallijn ontstond met raakvlakken met Hijmans verhaal. De leider van de NV Verzetsgroep, Jaap Musch, heeft Hijman persoonlijk met de trein vanuit Amsterdam naar Brunssum gebracht. Hij is later tijdens de oorlog door de bezetter doodgemarteld in kamp Erika in Ommen.”

Van onderduikers in Zuid-Limburg is het een en ander bekend. Maar wat maakte de situatie in dat deel van Nederland zo anders?
“Het Limburgse verzetswerk was weinig opvallend, nauwelijks knokploegen, het had een geweldloos a-politiek karakter. Zuid-Limburg was overwegend rooms-katholiek. Maar in het verzetswerk vervielen de grenzen tussen de heersende zuilen. In Brunssum bijvoorbeeld werkten katholieke kloosterlingen samen met een gereformeerde minderheid. Gans werd via het gereformeerde verzet uit Amsterdam via pater van der Geest naar de gereformeerde familie Vermeer gebracht. Truus en Wim Vermeer hebben samen elf kinderen, hun huis is een doorgangshuis voor Joodse kinderen omdat ze, zoals ze zelf zeggen, bij die elf kinderen een paar meer of minder kinderen helemaal niet opvallen. Het elastieken of rubberen huis werd het wel genoemd, hup een Joods onderduikertje erin, hup een ander onderduikertje eruit naar pleegouders. Bij Truus en Wim Vermeer troffen die Amsterdamse Joodse kinderen elkaar vaak weer. Zo kwam Gans er zijn buurmeisje uit de Tilanusstraat, Greetje Kloots, tegen. Voormalig Amsterdams burgemeester Ed van Thijn was ook een van de onderduikers in Brunssum.”

Wat is het opmerkelijkste onderdeel aan Hijmans oorlogsverhaal?
“Zelf geeft hij aan, dat hij nog steeds niet beseft hoe het mogelijk is geweest dat hij tot driemaal toe aan de nazi’s heeft kunnen ontsnappen. Waarom hij wel en zoveel familieleden niet? Die vraag spookt hem nog altijd door zijn hoofd. Volgens hem is er maar één antwoord denkbaar: ‘Mijn ouders hebben me bij de geboorte de Joodse naam Chaim gegeven. Leven betekent die. En ik geloof dat God mij de gift van het leven niet voor niets heeft geschonken.’”

Indertijd was Hijman Gans in de puberteit. Het boek is opgeschreven vanuit die invalshoek. Waarom?
“Vergeet niet, oorspronkelijk was het de bedoeling het verhaal door te vertellen aan zijn kleinkinderen. Aanstormende pubers. Juist in die leeftijdcategorie is het van wezenlijk belang dat kinderen weten waar uitsluiting van een ander toe kan leiden. Als je dan een verhaal opschrijft door de ogen van een vijftienjarige die de Holocaust door durf, toeval en de inzet van een onverschrokken verzetsgroep heeft weten te overleven, dan raak je een snaar bij jongeren. Zij kunnen zich met Hijman vereenzelvigen. Een Holocaust-overlevende verwoordde het treffend: het is een jeugdboek voor volwassenen, het is een volwassen boek voor jeugdigen. Daar kan ik me heel goed in vinden.’

Aan uw boekwerk is ook een educatief programma verbonden. Wat houdt dit in en hoe verloopt het?
‘We gaan met het boek in de hand scholen bezoeken. We richten ons in eerste instantie op leerlingen van groep acht, basisschool en brugklassers. Juist in die leeftijdscategorie kunnen docenten uitermate vormend bezig zijn en zijn leerlingen bevattelijk voor onderwerpen als de Tweede Wereldoorlog of de Holocaust. Met leerkrachten is van tevoren afgesproken dat zij vanuit hun geschiedenismethode aandacht aan het onderwerp besteden. Ook komt het boek Hijman waar ben je! uitgebreid aan de orde. We hebben momenteel twee presentaties achter de rug. Het heeft me verbaasd hoe geïnteresseerd deze scholieren zijn. Het zijn kinderen die nieuwsgierig zijn, die open staan voor de mening van een ander, die geloven dat ieder mens gelijkwaardig is. Het beeld van ongeïnteresseerde kinderen die met hun telefoon spelend verveeld op de bank liggen, dient hoognodig te worden bijgesteld.”

Wat vindt de heer Gans van het boek?
‘Hij is er blij mee. We hebben urenlang met elkaar gepraat. Geschrapt, toegevoegd, bijgeschaafd. Ik heb het boek opgedragen aan zijn kleinkinderen Noa en Stella. Dat hebben Ellen en Hijman bijzonder op prijs gesteld. Tijdens de boekpresentatie kreeg Hijman al tal van blijken van waardering. ‘We hebben het goed gedaan Frans’, zei hij. Ik zag hem glimmen van trots.”

Morgen is het 4 mei. Dodenherdenking. Hoe staan Hijman en u daarbij stil?
“‘Haat verlamt je en leidt tot onverschilligheid ten opzicht van een ander,” heeft Hijman wel eens tegen mij gezegd. Hij heeft de gruwelijke belevenissen van de Tweede Wereldoorlog aan den lijve ondervonden. Ik niet, ik ben van na de oorlog. Vier mei is toch voor ons beiden even stil staan bij hoe verschrikkelijk oorlog is. Wat het doet met mensen. Maar oorlog gaat ook over vrijheid, hoe belangrijk vrijheid is. Dat je zelf je eigen keuzes kunt maken, dat het leven van jou is, van jou alleen. Het levensgeluk moet de boventoon voeren op ons levenspad, zegt Hijman. Je moet het leven omhelzen waardoor het rijker, mooier en intenser wordt. Omarm het leven iedere dag.”

Titel: Hijman waar ben je!
Auteur: Frans Hermans
Uitgeverij: Tekstbureau Pen Producties Maastricht.
Prijs: 20,50 euro voor print, 13,95 euro voor e-book.
ISBN: 97894633454315

Het boek is opgenomen in de bibliotheek van het Nederlands Instituut voor oorlogsdocumentatie (NIOD) en bij het Joods Historisch Museum in Amsterdam.