In memoriam: violiste en wonderkind Ida Haendel (91)

Er zijn mensen die na jaren van inspanning en doorzettingsvermogen in staat zijn om ‘een lekker stukkie’ te spelen op bijvoorbeeld de blokfluit, piano, gitaar of viool. En daar blijft het dan meestal bij. Velen voelen zich geroepen, weinigen zijn uitverkoren, luidt een bekend gezegde. Maar er zijn ook wonderkinderen zoals bijvoorbeeld Ida Haendel. Het muzikale leven van Haendel, de Pools-Britse violiste die vorige week op de gezegende leeftijd van 91 jaar in Miami (Florida) overleed, pakte heel anders uit. Op haar derde jaar, een leeftijd waarop een kind lezen noch schrijven kan, pakte zij de viool van haar zus en begon met musiceren.

Oud-geboren
Wonderbaarlijk was haar speltechnisch vermogen waarmee ze als kleuter de Joodse gemeenschap in haar geboortestadje Chelm verblufte. Curieus is de kwestie wanneer ze in die kleutertijd eigenlijk begon met haar optredens. Enkele jaren later won ze haar eerste grote prijzen. Een uniek wonderkind. Dat aura van wonderkind zou ze trouwens de rest van haar leven behouden. Haar eerste muziekpedagoge stelde dat Ida als violist werd geboren. Zelf zei ze in een interview dat ze op muzikaal gebied nooit ‘iets probeerde’, maar direct speelde. Enkele jaren geleden, In de documentaire I am the violin, van de Amsterdamse documentairemaker Paul Cohen, zei de hoogbejaarde Haendel: “Ik ben oud geboren, en nu meer een kind dan vroeger.”

Nooit naar school
Ida Haendel, dochter van een arme Joodse portretschilder uit het Poolse Chelm, ging nooit naar school. Van haar vader heeft ze thuis onderwijs gekregen, daarna volgde ze alleen muziekonderricht bij grote vioolpedagogen als Carl Flesch in Londen en George Enescu in Parijs. Verteld wordt dat hun bijdrage voornamelijk bestond uit ademloos toekijken en luisteren hoe zuiver hun leerling de tonen trof en hoe voortreffelijk ze haar zogenoemde stokvoering ontwikkelde. Samen met Ginette Neveu – die dertig jaar oud was toen ze omkwam bij een vliegramp in Portugal – bestormde ze succesvol de barricaden van het tot dan exclusieve mannenbolwerk van vioolvirtuozen. Ze maakte de weg vrij voor volgende generaties vrouwelijke violisten die nu, begin 21ste eeuw, binnen de klassieke muziek een vooraanstaande plaats innemen.

Groot talent
Eind jaren dertig vertrok Haendel naar Londen. Toen tijdens haar verblijf in Groot-Britannië de Tweede Wereldoorlog uitbrak bleef zij in dat land en liet ze zich als Britse naturaliseren. Ze maakte in die tijd onder meer tournees langs de geallieerde troepen. Begin jaren vijftig vertrok ze naar de Canadese stad Montreal. Maar koos uiteindelijk voor de VS, waar ze in Miami ging wonen en daar dus vorige week in een verzorgingshuis stierf.

Haendel wordt als een van de grootste viooltalenten van de vorige eeuw beschouwd. Ze liet de (muziek)wereld versteld staan van haar unieke benadering van de muziek.

Zelfspot
Haar speelstijl wordt intuïtief en emotioneel genoemd. Beroemd, maar ze vertelde graag dat ze niet kon lezen, geen woorden en ook geen noten. En het ontbrak haar niet aan zelfspot, dat een gewaardeerd kenmerk van haar was. Haendel zei in een interview dat men soms denkt dat zij een stand-upcomedian is. Haendel: “Het is waar, ik houd van grappen, maar als violist ga ik voor het drama. Noten belichamen vaak tragedie en tranen. Op je vijfentwintigste bereikt het menselijk lichaam zijn top, en vervolgens begint het te sterven. Dat vind ik in de partituren terug.” Deze uitspraak geldt natuurlijk voor haar favoriete vioolconcert van de Fins Jean Sibelius.

Haendel was weliswaar een van de grote musici van de twintigste eeuw, haar roem was echter minder dan die van generatiegenoten als Isaac Stern, Yehudi Menuhin, en Arthur Grumiaux, die wereldwijd bekend waren. Maar van uiteindelijk zou ze die legendarische collega’s van het concertpodium spelen door ze zonder meer te overleven – en door nog lang in topvorm te blijven.

Raadsels rond geboortejaar
En dan de kwestie van haar leeftijd, die kennelijk niemand precies weet. Want Haendel beweerde tot haar dood dat ze in 1928 was geboren. Maar bij een Mozartconcert in Maastricht (1936) werd melding gemaakt van ‘Een veertienjarig wonderkind’. Merkwaardig, want drie jaar later bij de aankondiging van een concert in Den Haag, was ze slechts vijftien jaar. Maar de waarschijnlijke geboortedatum is 15 december 1924. In de Britse pers wordt dit in zogenoemde verjaardagsrubrieken vermeldt, hoewel daar ook wel sprake is van 1928. Laten we er maar van uitgaan dat ze op 91-jarige leeftijd is gestorven.

Haendel hield vol dat ‘1924’ ooit door een concertorganisator was bedacht omdat men een boete vreesde wegens kinderarbeid op zondag. Dit zou vanzelfsprekend niet belangrijk zijn geweest als ze niet was uitgegroeid tot een wonderbare viool-oudere – nog ouder dan wij misschien denken. In elk geval musiceerde Haendel, de grote vioollegende, tot na haar tachtigste levensjaar. Zelf zij ze er het volgende over: “Want elke dag brengt de viool mij nog ontdekkingen.”