Geen moeite met het woord ‘Joden’ – column Emile Schrijver
‘Het eerste woord in de naam van het Joods Historisch Museum is “Joods’”en we heten niet “Historisch Museum Van Een Minderheid Die Al Meer Dan 400 jaar In Nederland Woont.”
Op 24 mei jongstleden, een paar uur voordat Ajax dapper ploeterend ten onder ging in Stockholm, mocht ik op uitnodiging van woningbouwcorporatie Cordaan als plaatsvervanger van onze zieke burgemeester Eberhard van der Laan het eerste exemplaar in ontvangst nemen van het mooie boek van Ido Abram, 80plus Joden. Daarin heeft Abram interviews opgenomen met bewoners van zorgcentrum Beth Shalom in Buitenveldert en mooie portretfoto’s en foto’s van dierbare objecten door Elsbeth Struijk van Bergen. In een voorpublicatie in het NRC van 3 mei vatte Abram de doelstelling van zijn boek als volgt samen: “In de Amsterdamse wijk Buitenveldert staat Beth Shalom, het grootste Joodse zorgcentrum van Nederland. In het boek 80plus Joden praten bewoners en betrokkenen over hun leven en over de vraag wat het eigene is van het centrum. Door ons gedurende drie jaar op dit verzorgingshuis te richten, kregen we ook meer inzicht in het raadsel van de Joodse identiteit in het algemeen en antwoorden op vragen als: Wat houdt Joden, ondanks hun talloze interne meningsverschillen, bijeen? Is het God? Zijn het de feestdagen, de sjabbat en de gebruiken? Is het antisemitisme? Is het de verbondenheid met Israël? Is het humor en zelfspot? Hebben seculiere Joden eigenlijk wel een échte Joodse identiteit? Kortom: Wat betekent het om Joods te zijn?”
Voor een indrukwekkend volle zaal met bewoners en begeleiders van Beth Shalom koos Abram er bij zijn inleiding van het boek voor om in te gaan op de titel. In die titel staat het woord “Joden” centraal en hij had daar veel reacties op gehad, positieve en negatieve, ook van de geïnterviewden. Was het nou echt nodig om dat woord zo prominent op de omslag te zetten? Ik voelde me daardoor geraakt en sprak de woorden uit waar ik deze column mee begonnen ben. En ik sprak me ook uit tegen de betiteling van het woord “Joden” als geuzennaam, alsof daarmee een soort afscheidingsbeweging zou worden aangeduid.
Ik heb nog lang rondgelopen met de vraag waarom ik nu precies zo geraakt werd door deze discussie. De instellingen die wij vertegenwoordigen zijn Joods, de bewoners van Beth Shalom zijn Joods, en daarmee ook Joden, daar is toch niets mis mee? Natuurlijk weet ik ook wel dat de generatie van boven de tachtig die nu in Beth Shalom woont, en die daarom in 80plus Joden is geportretteerd, een heel andere relatie tot het woord “Jood” heeft en dat overlevenden van de sjoa niet zo waardevrij hierover kunnen en willen denken als ik; die in 1962 geboren is. Maar is datzelfde Beth Shalom en zijn diezelfde overlevenden niet ook het beste bewijs voor het feit dat het Jodendom niet vernietigd is? We moeten ons toch niet opnieuw verstoppen? Als ik het me goed herinner, heb ik dat op 24 mei ook gezegd.
Toch zitten er natuurlijk nog andere dimensies aan deze zaak. Ik moest even aan mijn grootmoeder denken die bezwaar maakte tegen de term “Jodenman”, maar zelf wel sprak over “christenmannen”, en ik moest denken aan het door mijzelf ook verafschuwde “Joodse mensen”. Het is een feit dat veel niet-Joden heel voorzichtig met het woord Jood omgaan, vooral uit angst om iets verkeerds te zeggen en uit het ook niet helemaal onterechte gevoel dat de woorden Jood en Joden soms te hard, of te direct zouden kunnen klinken. Maar daar hoeven we zelf niet aan mee te doen, vind ik.
Maar er is ook een heel andere dimensie, die ik de laatste tijd veel vaker waarneem en die het gevolg is van een ander, bijna omgekeerd mechanisme. Voor dat mechanisme bestaat in het Duits het mooie woord verharmlosen, onschuldiger maken. Wat bedoel ik daarmee? Ik zag een paar jaar geleden een reisprogramma bij omroep BNN en daarin werd Auschwitz bezocht. In de hele uitzending was sprake van “mensen”, niet van “Joodse mensen”, laat staan van “Joden”, die door de nazi’s waren vermoord. Ik kom dit steeds vaker tegen, in het dagelijkse spraakgebruik en ook in de pers. Door het woord Joden bij uitzendingen en berichtgeving over de Holocaust te vermijden, verzacht je de taal weer, en breng je mogelijk minder mensen in verlegenheid. Maar dat gebeurt dan wel ten koste van het unieke karakter van de gebeurtenis en ten koste van de slachtoffers van die gebeurtenis, vooral JODEN. Joods Nederland, de organisaties en de Joden zelf, moeten hier niet aan mee doen en daarom is het goed dat 80plus Joden met deze titel in de winkel ligt.’
