Rapenburgerstraat 1940-1945 – recensie

Tien jaar geleden hield ik in Thessaloniki een lezing op een congres dat ging over de Holocaust op lokaal niveau. Mijn verhaal handelde over de Rapenburgerstraat, waar ik indertijd in het voormalig Joods Meisjesweeshuis woonde. Het vond plaats in een grote en rumoerige universiteitszaal, maar langzaam werd het rustiger en toen doodstil. Ik was aan het voorlezen welke bedrijfjes er in die toen Joodse straat waren; een behangerszaak, een drukkerij, een fietsenzaak, een boekbinder, een meubelmaker, een lompenhandel, een hoedenmaker, een zuurinleggerij, een drukkerij enzovoort, enzovoort. Door het noemen van die bedrijfjes, vaak door één man gedreven, kwam de Holocaust veel dichterbij mijn toehoorders dan die zes miljoen.

Datzelfde ervaar je ook op de tentoonstelling in het Amsterdamse Stadsarchief, waar de Rapenburgerstraat zichtbaar wordt gemaakt. Alle huizen, van nummer 1 t/m 193 passeren de revue, net als in het bijbehorende boek Rapenburgerstraat 1940-1945 van Guus Luijters. Ook in dit boek loop je als het ware door de straat en leert de bewoners, hun lotgevallen en hun lot kennen. Over dat laatste kun je kort zijn; meer dan duizend bewoners werden afgevoerd en in Oost-Europa vermoord. Auschwitz en Sobibor zijn twee van de meest voorkomende woorden in het boek. Dat roept ook de vraag op of die straat nu vol met struikelstenen moeten komen te liggen; ik vrees dat het er dan als een kerkhof gaat uitzien.

Van elk huis is in het boek het nodige uitgezocht aan de hand van het Joods Digitaal Monument, gezins- en verhuiskaarten, Duitse boedelbeschrijvingen en dagrapporten van de politie. De namen die bij de huizen horen, krijgen zo een gezicht. Vaak letterlijk, omdat er ook veel foto’s zijn, bijvoorbeeld uit de door de gemeente uitgegeven marktvergunningen. Krantenadvertenties en krantenberichten complementeren het geheel. De Rapenburgerstraat was een straat van bittere armoede én van Joods geloof; naast het Joods Meisjesweeshuis waren er onder meer het Nederlands Israëlitisch Seminarium, de Rapenburgersjoel, de Nederlands-Israëlitische Jongensschool en het Leerhuis Boom des Levens (om te lernen). Maar er was ook een ‘vakschool van het Werkloozen-Comité der St. Joseph Gezellen-Vereniging’; roomser kun je het niet krijgen. In de Hongerwinter werd in de verlaten straat veel houtwerk gestolen, waarbij ook doden vielen omdat het huis instortte. Na de oorlog was het een lege en lugubere straat. Er zijn meer foto’s uit die eerste naoorlogse jaren dan daarvoor.

Wat in de tentoonstelling goed werkt (je bekijkt een foto, leest een onderschrift en kijkt weer verder) functioneert minder goed in een boek. Er is heel veel bij elkaar gebracht, maar het is een kroniek geworden, waarbij de huisnummers de chronologie vormen. Heel veel illustraties en heel veel citaten, soms pagina’s lang, maar dat maakt het geheel toch niet tot een boek.

Rapenburgerstraat 1940-1945 is een uitgebreide catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling geworden en daarmee een waardevolle bijdrage aan de lokale geschiedenis van Amsterdam en de Holocaust.

Boek: Rapenburgerstraat 1940-1945
Auteur: Guus luijters
Uitgeverij: Nieuw Amsterdam
ISBN: 978 90 468 2353 8
Prijs: 19,99 euro

Deze recensie werd geschreven door David Barnouw