‘The Witches’ met Anne Hathaway, een antisemitische film of niet?

Onlangs ging de remake van de film ‘The Witches’ in premiere, dertig jaar na de eerste verfilming van het gelijknamige boek van de Britse schrijver Roald Dahl. Destijds speelde Angelica Huston de rol van de Opperheks en thans wordt die rol vertolkt door de actrice Anne Hathaway. Kijkend naar de trailer van de nieuwe film vroeg ik mezelf af: is deze film niet heel erg antisemitisch? Dahl ontpopte zich begin jaren tachtig immers als een openlijke antisemiet, uitgerekend in de tijd waarin hij het kinderboek ‘The Witches’, de Nederlandse titel ‘De Heksen’, publiceerde. ‘Wie doorgraaft, ontdekt wat’, zeggen ze, zo ook als het om het spitten naar antisemitisme in de wereld van Roald Dahl gaat, een man met een zeer duistere kant (op zondag boden de nabestaanden van Dahl excuses aan voor zijn anti-Joodse uitingen).

Anti-Joodse schrijver
Allereerst moeten we kijken naar Dahl en zijn anti-Joodse gedachtegoed. “Joodse mensen hebben een karaktertrek die vijandigheid opwekt, misschien een soort gebrek aan grootmoedigheid jegens niet-Joden,” zei hij in 1983 tegen The New Statesman. Volgens de schrijver had ‘de smeerlap Hitler’ niet voor niets ‘de pik op de Joden’. “Ik bedoel, als u en ik in een rij stonden in de richting van, wat we wisten, dat gaskamers waren, dan zou ik liever een poging wagen om een van de bewakers met me mee te nemen; maar zij [de Joden] waren altijd onderdanig,” aldus Dahl in het interview. Hij maakte deze opmerkingen in 1983 in het kader van de Israëlische invasie in Libanon, die toen nog erg vers was. Hij vergeleek het Israël uit die tijd met nazi-Duitsland in de jaren dertig en veertig. Later wees hij lezers op de ‘machtige Joodse bankiers’ die het ‘financiële stelsel wereldwijd in handen hebben.’

Het kinderboek
Dahls verhaal van ‘De Heksen’ speelt zich deels in Noorwegen, deels in Groot-Brittannië af. De hoofdpersoon Luuk groeit bij zijn grootmoeder op omdat zijn ouders zijn omgekomen in een verkeersongeval. Oma vertelt vaak over heksen. Ze bestaan, zegt oma, en je moet erg goed voor ze oppassen. “Het zijn demonen in de vorm van vrouwen.” Heksen dragen altijd handschoenen, ongeacht het weer, en ze zijn kaal, dragen een pruik en hebben altijd jeuk aan hun hoofdhuid. Verder hebben ze grotere, langere neuzen dan ‘normale mensen’, hebben ze een paarse gloed in hun ogen en hebben ze blauwe spuug in hun mond. Tot slot missen ze tenen. Hun voeten zijn stompen en ze kunnen geen pumps dragen.

Vol antisemitische uitingen
Publiciste Emily Burack van de Amerikaans-Joodse website Alma stelt in een stuk dat Dahls boek ‘De Heksen’ vol zit met antisemitische uitingen. Ze focust vooral op de pruiken en lange neuzen. Zij haalt twee passages uit het kinderboek aan waarin grootmoeder zegt: “EEN ECHTE HEKS draagt ​​altijd een pruik om haar kaalheid te verbergen. Ze draagt ​​een eersteklas pruik. En het is bijna onmogelijk om een ​​echt eersteklas pruik te onderscheiden van gewoon haar, tenzij je er even aan trekt om te zien of het loskomt” (bladzijde 25). Bovendien zegt oma: “Heksen hebben iets grotere neusgaten dan gewone mensen. De rand van elk neusgat is roze en gewelfd, zoals de rand van een bepaald soort zeeschelp.” Ze hebben zulke grote neusgaten omdat ‘ze de meest verbazingwekkende reuk heeft. Ze ruikt echt een kind dat op een pikdonkere nacht aan de overkant van de straat staat” (bladzijde 26)’.

Pruiken en neuzen
In bepaalde orthodoxe Joodse gemeenschappen bedekken vrouwen hun haar. Deze haarbedekking is er in vele vormen: hoeden, sjaals of pruiken (pruiken worden ook wel sheitels genoemd). Veel orthodoxe vrouwen bedekken dus hun haar met pruiken als teken van bescheidenheid, stelt Burack. De kans is zeer groot dat Dahl in zijn boek daarop heeft gedoeld. Wat neuzen en antisemitisme betreft hoeven we niet lang na te denken. Hoewel Joden natuurlijk allerlei soorten neuzen hebben, is ‘een grote haakneus’ echter synoniem geworden voor antisemitische stereotypen van ‘de Joden’. Verder zwemt de Opperheks is het geld, ook een verwijzing naar Joden die rijk zouden zijn en de banken zouden controleren, iets waar Roald Dahl vurig in geloofde.

Asjkenazisch Joods accent
Het gaat verder dat dit, aldus Burack. Zij haalt deskundige Dave Rich aan, beleidsdireceteur van Community Security Trust. Over de verteltechnieken van Dahl zei hij eerder tegen Media Diversity: “Het is een techniek die wordt gebruikt om een ​​gevoel van walging en afkeer jegens Joden op te wekken, zowel collectief als individueel, en het wordt vaak aangetroffen naast andere antisemitische motieven met betrekking tot geld, macht, samenzwering en bloed.” In de originele Engelstalige versie van het boek houdt de Opperheks er ook een Asjkenazisch Joods accent op na, aldus Burack, waarin de ‘w’ eerder wordt uitgesproken als een ‘v’. Het lijkt ook op een soort Oost-Europees of Israëlisch accent. Zo ook in de speelfilms, waarin zowel Huston als Hathaway een dergelijk accent opzetten, beiden op hun eigen manier.

‘Echte heksen’
Tot slot zijn er nog de onderdelen ‘macht’ en ‘het complot’, beiden behorend tot het klassieke antisemitisme, die in ‘The Witches’ een rol spelen. Zo bezit de Opperheks ongekende en onverklaarbare macht en plotten de heksen in het verhaal om alle kinderen van Engeland in muizen te veranderen. Vervang in dit boekdeel het woord ‘heksen’ voor ‘Joden’ en ontdek wat er eigenlijk achter schuilt, stelt Burack: ‘”Gelukkig zijn er tegenwoordig niet veel ECHTE HEKSEN in de wereld. Maar er zijn er nog genoeg om je nerveus te maken. In Engeland zijn dat er in totaal waarschijnlijk ongeveer honderd. Sommige landen hebben er meer, andere niet zo veel. Geen enkel land ter wereld is volledig vrij van HEKSEN” (bladzijde 9).’ En dan is er nog het zogenoemde ‘bloedsprookje’ dat stelt dat Joden christelijke kinderen zouden vermoorden voor hun bloed dat ze zouden gebruiken voor hun rituelen. Zie daar: de heksen van Roald Dahl zijn ook compleet gericht op het doden van kinderen.

Monsterlijk
Waar in het boek van Dahl duidelijk wordt dat er sprake is van vermeend antisemitisme, is dat eveneens zo in de twee verfilmingen ervan. In de speelfilm ‘The Witches’ uit 1990 zet Angelica Huston een zeer gemene en enge Opperheks neer. Kaal met lange neus. Ik herinner me nog dat ik het best eng vond, maar als kind, kijkend in een Arnhemse bioscoop dacht ik zeker niet aan een Joods stereotype, eerder gewoon aan een monsterlijke vrouw (en ik ben Joods-orthodoxe dames zeker nooit als in ‘De Heksen’ van Roald Dahl gaan zien). De Opperheks die Anne Hathaway neerzette in de onlangs uitgebrachte versie van ‘The Witches’ is echter vele malen enger en monsterlijker. Door de special effects en de invloed van cineast Guillermo del Torro is deze familiefilm eerder een horrorfilm, zo lijkt het. Hathaway, een mooie en goed spelende actrice, is misvormd. Ze mist vingers en tenen, en heeft een mond vol snijtanden die reikt van oor tot oor.

Kinderen beïnvloed?
Worden kinderen antisemitisch als ze deze film zien of dit boek lezen? Nee, ik denk van niet. Zelf ben ik daar een voorbeeld van: totdat ik de trailer van de nieuwste film zag had ik het er nooit achter gezocht. Niet toen onze juffrouw in groep zes het boek voorlas, niet toen ik het boek zelf las, niet toen ik de eerste speelfilm begin 1991 in de bioscoop zag en daarna ook decennialang niet. ‘De Heksen’ was gewoon een jeugdherinnering en heeft me niet in de antisemitische denkrichting van Roald Dahl gedreven. Nu ik voor Jonet.nl vaker over het onderwerp Jodenhaat schrijf en er dus meer mee te maken krijg, is het wel anders geworden. Ik vraag me af of, in een tijd van groter wordend antisemitisme, de kinderen en ouders van nu misschien toch niet negatief beïnvloed zullen worden door deze nieuwe speelfilm. Is het niet door het vermeend antisemitisme van Dahl, dan is het mogelijk wel door de griezelige beelden waarin Del Torro op zijn manier is ‘geslaagd’.

Excuses
Op zondag werd bekend dat de nabestaanden van Roald Dahl hun spijt betuigd hebben voor het antisemitisme van hun vader en grootvader. ‘De familie Dahl en The Dahl Company bieden hun oprechte excuses aan voor de blijvende en vanzelfsprekende pijn als gevolg van eerdere opmerkingen van Roald Dahl’, schrijven ze op de site van de auteur. In The Sunday Times stelden de nabestaanden dat het niet gemakkelijk was om excuses te maken voor de woorden van hun ‘geliefde opa’, omdat zij die woorden zelf nooit hebben geuit of zouden uiten. Ze benadrukken echter dat ze het ‘hartstochtelijk oneens’ zijn met hem.

Lees ook:
Geen munt voor Roald Dahl wegens zijn donkere kant
Roald Dahl heeft in 2016 geen herdenkingsmunt gekregen vanwege zijn anti-Joodse houding en opvattingen. Dit is in Groot-Brittannië bekend geworden na een WOB-onderzoek van de journalist Jake Kerridge. De Brits-Noorse Dahl (1916-1990) is bekend van zijn bijzondere romans en magische kinderboeken, maar zijn antisemitische uitingen waren minder bekend.