Voorloper AIVD volgde leden Auschwitzcomité jarenlang
De Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) heeft bestuursleden en actievelingen van het Nederlands Auschwitzcomité (NAC) jarenlang gevolgd. De dienst was in de veronderstelling dat ze ondermijnende activiteiten ontplooiden tegen de staat. Mogelijk was er ook een vermoeden dat er sprake was van een communistische connectie. NAC-voorman Jacques Grishaver staat perplex en wil dat alles boven tafel komt. Er is nog geen excuses gekomen.
Voorloper
De BVD is de voorloper van de huidige Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst (AIVD). Tussen 1956 en de jaren tachtig werd het bestuur van het Auschwitzcomité aandachtig gevolgd door de dienst. Er waren zelfs infiltranten actief. Reden? Joden werden van staatsondermijnende activiteiten verdacht. Dat het ging om overlevenden van de Sjoa die hun weg probeerden terug te vinden in de Nederlandse maatschappij en die probeerden aandacht te vragen voor hun verdriet, was niet van belang.
‘Extremisten’
Het gaat met name om Joodse Amsterdammers die gevolgd werden, zo schrijft Het Parool. De krant deed archiefonderzoek en haalde de feiten naar boven. Veel Sjoa-overlevenden werden tot diep in de jaren tachtig door de BVD gezien als ‘extremisten’ en als een potentieel gevaar voor de democratie. Teruggekeerden uit het kamp kwamen terecht in de kaartenbak van de dienst. Die deed jarenlang verslag van allerlei herdenkingen in en rond Amsterdam en noteerde dan wie er aanwezig waren.
Informant
Het NAC, dat in 1956 werd opgericht en voor de belangen van de overlevenden en hun nabestaanden opkwam, werd door de BVD als een extremistische organisatie betiteld. Leden van het bestuur werden bespioneerd. Ook was er een informant in het comité actief die het reilen en zeilen binnen de organisatie rapporteerde aan de dienst. Verder ging de BVD zo mee op stap met de bestuurders naar activiteiten in binnen- en buitenland, waaronder herdenkingsreizen naar concentratie- en vernietigingskampen.
Chaja Polak
Schrijfster Chaja Polak is een van de kinderen van de toenmalige voorzitters, Annetje Fels-Kupferschmidt. Haar moeder was tot 1994 voorzitter van het NAC. “Zij kwam vooral op voor nazislachtoffers en hielp waar het kon,” zegt Polak tegen de krant. Thuis was het juist veilig. “Mijn tweede vader was niet-Joods en had in het verzet gezeten. Er kwamen veel verzetsmensen en Joden van over de hele wereld over de vloer: familie en vrienden die de kampen hadden overleefd.” Een van hen was een verklikker. Polak: “Het idee dat er bij mij thuis BVD-infiltratie was, geeft me een onaangenaam gevoel.”
Schandalig
Polak ziet het als ‘een heel groot onrecht’ dat haar moeder altijd door de BVD als ‘extremist’ is gezien. Huidig NAC-voorzitter Jacques Grishaver noemt de gang van zaken van weleer ‘schandalig’ en ‘om te huilen’. Niemand wist er iets van af. “Wat is er nou extremistisch aan een stelletje oude Joden die uit het kamp zijn gekomen? Die mensen hebben toen goed werk verricht door aandacht te vragen voor de slachtoffers. Al die namen die je leest, dat zijn mensen die zo veel hebben meegemaakt. Ze hebben bijna allemaal hun familie verloren. En vervolgens werden ze als vijand van de staat in de gaten gehouden.”
Werkelijke reden
Grishaver is verbolgen over de zaak. “Ik denk dat dit aangeeft hoe men aankeek tegen Joden die waren teruggekomen. Ze hadden beter kunnen blijven en niet kunnen terugkomen. Dat is eigenlijk wat met deze dossiers wordt gezegd: vijfduizend Joden zijn teruggekomen en we hadden er eigenlijk niet op gerekend. Dat blijkt hier duidelijk uit,” zegt de voorzitter tegen Het Parool.
Communisten
Desgevraagd waarom de BVD zo lang al die leden van het NAC volgde, laat de AIVD weten ‘niet in te willen gaan op individuele dossiers’. Wel laat de dienst doorschemeren dat het vermoedelijk te maken heeft met onderzoek naar communisten dat tijdens de Koude Oorlog werd gedaan. De Communistische Partij Nederland (CPN) werd in Amsterdam en de rest van het land jarenlang ook bestudeerd. De BVD zag het comité als een communistische mantelorganisatie, waar eigenlijk de communist Gerrit Blom de dienst uitmaakte en bestuurslid Jos Slagter zou slechts ‘zijn stroman’ zijn, aldus de brief van de BVD.
Onterecht
Blom en Slagter waren al voor de oorlog lid van de voorloper van de CPN, de KPN, en werden in die hoedanigheid toen al in de gaten gehouden. In de bange jaren ’40-’45 zaten ze in het verzet en na de oorlog werden ze actief in het Auschwitzcomité. Dat wil niet zeggen dat iedereen in het comité communistisch was, benadrukt Grishaver in de krant. Hij vindt het daarom onterecht dat het NAC als communistische dekmantel zou zijn gezien.
Andere tijden?
Grishaver wijst erop dat er door die beschuldiging lang weinig aandacht was voor het leed van de kampoverlevenden. Volgens de AIVD moet het allemaal ‘in de tijd’ worden gezien. Grishaver: “Het waren andere tijden, maar het feit dat je van Auschwitz-herdenkingen een verslag gaat maken, van de mensen die ernaartoe kwamen om stil te staan bij hun familie die was afgeslacht, om daar de BVD op te zetten, tart elk idee van beschaving. Dat is niet goed te praten, ook niet met de tijd.”
Boven tafel
Er zijn nog veel meer dossiers die Het Parool niet heeft kunnen of mogen inzien. De AIVD laat weten niet te willen ingaan op ‘het precieze kennisniveau en de werkwijze van de dienst’. Voor Grishaver is daarmee de kous niet af. Hij wil dat alles openbaar wordt om exact te weten te komen wat er destijds is gebeurd, en dan niet over vijf of tien jaar.
Excuses?
Grishaver noemt de feiten die vandaag bekend zijn geworden ‘een vernedering’ voor de mensen die zich toen voor het comité hebben ingezet. “Rutte heeft in 2020 zijn excuses gemaakt voor het handelen van de Nederlandse regering tijdens de Jodenvervolging. En de koning ook. Maar het wordt tijd dat bekend wordt wat zich hier na de oorlog heeft afgespeeld.” De AIVD heeft geen excuses aangeboden voor de gang van zaken van weleer.
