Vooruit kijken in 2019 – column Emile Schrijver

Het traditionele terugkijken op het voorbije jaar voelt in een Joodse omgeving altijd enigszins dubbel. Een keer terugkijken in september en nog een keer eind december voelt nu eenmaal wat overbodig. Daarom voel ik er meer voor vooruit te kijken. Vooruit naar een ongetwijfeld maatschappelijk weer interessant jaar en naar een ongelofelijk spannend jaar voor het Joods Cultureel Kwartier.

Er liggen best wat grote thema’s te wachten. Het grootste is zeker het opkomende antisemitisme en hoe daarop te reageren. Er is terecht veel zorg onder Nederlandse Joden over de toegenomen dreiging, maar ik hoor interessant genoeg de laatste tijd ook steeds vaker relativerende geluiden. Men stelt zich met enige regelmaat ook de vraag of de dreiging niet bevestigd wordt door op veronderstelde dreiging te reageren. Anders gezegd: als we alles extreem beveiligen, is het vast ook gevaarlijk. Ik hink op twee gedachten. De grootste fout die we kunnen maken, is wegkijken van wat er werkelijk aan de hand is. We kunnen ons niet veroorloven op enig moment de veiligheidssituatie onderschat te hebben, maar we moeten toch ook met een zekere redelijkheid blijven kijken naar wat er aan de hand is. Dat speelt heel concreet rondom beveiliging, maar het speelt zeker ook rondom de publieke discussie rondom antisemitisme, zoals die gevoerd wordt in de pers, op sociale media, op radio en televisie ook. Hierbij denk ik aan alt-right propaganda op sociale media, aan de tentakels van George Soros van Thierry Baudet, aan de deels dubbelhartige reacties op de terroristische aanval op restaurant HaCarmel en vooral aan het zorgelijke samensmelten van hedendaags antizionisme en ouderwets antisemitisme. Laten we de zaken antisemitisch noemen die dat zijn, maar, en daar hecht ik zeer aan, laten we vooral ook niet iedere vorm van kritiek antisemitisch duiden. En dat geldt zeker ook voor kritiek op Israël.

Museum
In het Joods Historisch Museum voeren we al langer een discussie over de vraag of wij ons moeten melden in de discussie over antisemitisme. We zijn immers geen opiniemakers. Wat kunnen we precies bijdragen? Twee Britse museologen, John Reeve en Vicky Woollard, hebben een paar jaar geleden musea beschreven als ‘veilige plaatsen voor onveilige ideeën’. Dat vind ik een mooie notie. In het Joods Historisch Museum kunnen we interveniëren in bestaande discussies, met betrouwbare informatie, op museale wijze vormgegeven. En daarna verlaten we dat platform weer. Daarom zou er eind 2019 zomaar een soort museale installatie kunnen komen waarin hedendaagse uitingen van antisemitisme historisch geduid worden. Dat is een breuk met het verleden. Het museum heeft lang de positie ingenomen dat het antisemitisme daar niet thuishoort; het is het probleem van de ander, zogezegd. Ik denk dat we ons die positie niet meer kunnen veroorloven. Ik geloof niet in een museum dat uitsluitend is gevuld met mooie kunst en historische verantwoorde presentaties, terwijl de wereld om ons heen verandert zoals hij verandert. Wacht u rustig af.

Wervingscampagne
Het jaar 2019 staat ook in het teken van het afronden van de grote wervingscampagne ten behoeve van het Nationaal Holocaust Museum. Dat lijkt te gaan lukken, maar we zijn er nog niet. En tot begin 2020 is er nog genoeg te zien, waaronder, vanaf 28 januari 2019, een bijzondere tentoonstelling over de Jodenvervolging in foto’s, geproduceerd in samenwerking met het NIOD. Een ander onderwerp dat nog niet is afgerond is natuurlijk de discussie over roofkunst. (Zie voor een samenvatting onder meer de analyse door Kemal Rijken). Wij zijn van plan om de eerste, of één van de eerste, tijdelijke tentoonstellingen in het permanente Nationaal Holocaust Museum aan dit complexe onderwerp te wijden. Maar tussen 2019 en die tentoonstelling, op zijn vroegst in 2022, zal er nog heel wat gediscussieerd worden over restitutie, rechtsherstel, overheidsbeleid en alle bijbehorende Joodse en niet-Joodse emoties.

Binnen het Joods Historisch Museum leeft echter ook een ander gevoelen heel sterk: laten we alsjeblieft het Jodendom en de Joodse cultuur niet reduceren tot antisemitisme en Holocaust en modieus achter iedere mediahype aanlopen. Een van de vele resultaten van dat gevoelen is een zeer grote overzichtstentoonstelling over de kabbala, de Joodse mystiek, die we op 29 maart openen. In alle tijdelijke tentoonstellingsruimtes van het Joods Historisch Museum zullen klassieke werken uit de kabbala worden tentoongesteld, gecombineerd met werk van allerhande hedendaagse en minder hedendaagse en Joodse en niet-Joodse kunstenaars die zich door de kabbala hebben laten inspireren. Het belooft een enorm intellectueel en visueel spektakel te worden, dat geopend wordt met een vroeg middeleeuws manuscript van de Zohar naast een kunstwerk van de Britse kunstenaar Anish Kapoor, om maar een voorbeeld te noemen.

Rembrandt
Ook proberen we in 2019 aansluiting te zoeken bij de grootste culturele happening van het jaar, namelijk de viering van de 350ste sterfdag van Rembrandt van Rijn. Als we het verzekeringstechnisch allemaal rondkrijgen, en dat ziet er goed uit, laten we in het Joods Historisch Museum vanaf september de enige Rembrandt uit de collectie van het Israel Museum in Jeruzalem zien, een schilderij dat in Nederland nog niet eerder is tentoongesteld. Dat weegt zeker niet op tegen het Rembrandt-geweld in het Rijksmuseum, maar het is voor ons wel een manier om aan te haken bij een dergelijke grote campagne. En dan toch maar een politieke noot als afsluiting: ik hecht erg aan dit soort samenwerkingen met Israël. In een politiek klimaat waarin onder druk van heetgebakerde politieke stellingnames in bepaalde kringen zelfs de wetenschappelijke en culturele uitwisseling met Israël onder druk staat, is er voor ons een taak weggelegd om te laten zien wat de meerwaarde is van dat soort uitwisseling. En dat laat dan toch weer zien, dat je je als modern museum niet buiten de actualiteit kunt plaatsen en dat je je bescheiden bijdrage aan een open discussie kunt leveren. Daar blijven we de komende jaren nog wel even zoet mee.