Dichterbij Babi Jar – column Paul Damen

Het is een keihard cliché: in oorlog sneuvelt de waarheid als eerste. Die oude wijsheid ging dezer dagen weer eens op toen westerse media meldden dat bij de recente beschieting van die radiotoren in Kiev ook het belendende herinneringscentrum Babi Jar zou zijn geraakt. Althans, volgens de Oekraïense regering. Een week later, toen lokale westerse correspondenten, met name Ynet-journalist Ron Ben Yisha, een en ander ter plekke hadden kunnen bekijken, bleek het bericht fake-nieuws. Althans: die radiotoren was geraakt, daar waren zelfs doden bij gevallen, maar het monument, op zo’n driehonderd meter, voor de grootste eenmalige, meerdaagse massamoord ooit op Joden (en daarna nog zo’n 100.000 mensen) was ongedeerd. Of zoals Ynet terecht constateerde: ‘Het lijkt erop dat de berichtgeving onderdeel was van de Oekraïense campagne voor verkeerde informatie, gericht op het destabiliseren van de vijand.’

Uiteindelijk gaf ook Oekraïne met zoveel woorden toe, dat de publiciteit rond het getroffen Babi Jar neerkwam op oorlogspropaganda. En die had aanvankelijk effect: niet alleen kon direct verwezen worden naar de Joodse achtergrond van president Zelensky, die twitterde dat ‘nooit meer’ ook betekent dat men niet moest zwijgen over de Russische agressie, laat staan toelaten dat de geschiedenis zich herhaalt. Maar zelfs in Israël werd, na de eerste berichten, de vermeende aanval op Babi Jar veroordeeld door buitenlandminister Yair Lapid en de minister van Diasporazaken Machman Shai.

Sloterplas
En zo bewees de tweede regel van de moderne oorlogsvoering haar nut: degene die de meeste storm veroorzaakt op Twitter, heeft altijd gelijk. Maar wat ís Babi Jar eigenlijk, behalve een executieplaats? Je denkt altijd dat zo’n ‘schuldig landschap’, om de dichter Armando te citeren, ergens ver weg in de bossen ligt, zoals bij ons de duinen bij Overveen. Maar nee. De Duitse bezetters van Kiev zagen midden in Kiev een ravijn en vonden er een doeltreffende bestemming voor. Ze waren niet de eerste: in Babi Jar, wat in het Turks ‘geul van een oude vrouw’ betekent, niet dubbelzinnig bedoeld, werden al sinds de Ottomaanse tijd mensen begraven. Het ravijn was al de lokatie van christelijke en Joodse begraafplaatsen en ligt inmiddels, vrijwel volgeplempt, midden in de stad, omgeven door nieuwgebouwde flatwoningen – een soort Vondelpark dus, of preciezer: Sloterpark, maar dan zonder plas.

In 1942 lag die plek, zo’n 150 bij dertig meter en toen nog vijftien meter diep, afgelegen genoeg voor de executieplannen van de Duitsers. En cynisch gezegd: dat scheelde een hoop graafwerk. Er hoefde enkel zand over de vermoorde Joden. Als wraak voor sabotage-acties besloot de bezetter enkele honderden Joden te executeren. Alleen kwamen er, na een oproep zich te melden voor ‘werk elders, wellicht in Palestina’, ruim dertigduizend Joden opdraven. Het is vergelijkbaar met hoe vrijwel alle Nederlandse Joden zich begin 1941 meldden voor registratie in het bevolkingsregister – het was immers de overheid die dat vroeg, wat kon daar mis mee zijn? En zo gingen, in de waan dat ze enkel een nieuwe bestemming zouden krijgen, 33.771 Oekraïense Joden hun dood tegemoet. Dat daar later nog zo’n honderdduizend doodgeschoten krijgsgevangenen, Roma, psychiatrische patiënten, kunstenaars en verzetsstrijders bij kwamen, doet niet af aan de huiveringwekkende exactheid van dat getal: 33.771 moorden in twee dagen, op 29 en 30 September 1941. Die massamoord is, wegens de registratie, goed gedocumenteerd, zeker in vergelijking met de manier waarop de huidige strijdende partijen elkaars dodental gemakshalve met tien vermeningvuldigen.

Testcase
Dat grote aantal aanmeldingen leverde de daders onverwachte logistieke problemen op – er waren simpelweg te weinig Duitsers gestationeerd – zodat generaal-majoor Kurt Eberhard en de politiecommandant van Legergroep Zuid en SS-Obergruppenführer Friedrich Jeckeln bijstand vroegen van Otto Rasch van Sonderkommando 4a, de SD; en niet te vergeten de talloze enthousiast meewerkende collaborateurs van de Oekraïense hulppolitie. Al snel werd besloten de Joden in groepen van tien naar de bodem van het ravijn te voeren, en daar te executeren terwijl ze op hun vermoorde voorgangers lagen, hetgeen niet alleen een hoop gesleep met lijken voorkwam, maar er ook voor zorgde dat ze daar in nette rijtjes eindigden – Duitse Pünktlichkeit und Gründlichkeit voor alles, immers. Na twee dagen werd de rand van het ravijn opgeblazen, en werden de lijken bedekt met zand.

Babi Jar was ook een geslaagde testcase voor Hitler: als de nazi’s met zoiets grotesks weg kwamen, stond niets de totale Endlösung nog in de weg. En inderdaad: de wereld reageerde niet en een paar weken later kon op de Wannsee-conferentie gepland worden wat wij nu kennen als de Holocaust.

Nu het ravijn niet meer zo diep was, leverde dat twee jaar later, toen de Russen na de gestrande inname van Stalingrad, aanstalten maakten Kiev te heroveren, ook weer problemen op voor de bezetter. In de zomer van 1943 werden Russische krijgsgevangenen gedwongen om de deels opgegraven lijken te verbranden op grote brandstapels, gebouwd van grafstenen van de belendende Joodse begraafplaats. Toen na anderhalve maand de krijgsgevangenen doorkregen dat ze de laatste brandstapel voor henzelf aan het bouwen waren, kwamen ze in opstand, waarbij de helft, ongeveer tweehonderd Russen, wist te ontsnappen. Maar door hun grondige werk is zelfs nu nog maar tien procent van de lichamen geïdentificeerd. Hetgeen ook weer bewijskundige problemen opleverde bij de berechting van de daders: van de drie hierboven genoemden werd er één geëxecuteerd door de Russen, een pleegde zelfmoord, en de derde stierf vlak na de oorlog in een ziekenhuisbed. De overgrote meerderheid van vooral Oekraïense collaborateurs werd nimmer aangeklaagd of veroordeeld. Hetgeen de vraag aan de huidige bewoners van Kiev ‘wat deed opa in de oorlog?’ des te actueler maakt.

Sovjetburgers
Dat terwijl de Russen exact wisten wat er was gebeurd, toen bij de naoorlogse berechting van een tiental Duitse politieagenten, de Joodse actrice Dina Pronicheva opdook. Letterlijk: want tijdens de executies had zij zich voor dood neer laten vallen, om later ‘s nachts door de zandlaag heen naar boven te kruipen en zo te overleven. Maar elk onderzoek naar de moord door Joodse instanties, zoals Yad Vashem, stuitte op enorme tegenstand van de Sovjet-Unie. Immers, zoals overal in het Oostblok gold daar de naoorlogse stelregel dat er enkel Sovjetburgers of mensen met andere nationaliteiten waren vermoord, maar niet specifiek Joden. En dus weigerden de Russen een monument in Babi Jar, eigenlijk tot aan het moment dat Yevgeni Yevtoeshenko in 1961 zijn bekende gedicht over Babi Jar schreef, met de bekende beginregels ‘Nad Babim Yarom pamyatnikov njet’. Vrij vertaald: ‘Op Babi Jar staat geen herdenkingsteken’.

Na publicatie van het boek ‘Babi Jar’ van Anatoly Kuznetsov uit 1966 kon de overheid er niet meer omheen. Toen het bloedbad exact 25 jaar geleden gebeurd was, kwam er een onofficieel herdenkingsbord, dat echter zoveel lokale Joden aantrok en een van de vele redenen werd voor een nieuw bewustzijn onder Sovjetjoden, dat weer later hun massale vertrek inluidde.

Daarna werd een spuuglelijk Sovjet-monument geplaatst, in socialistisch-realistische stijl. Het oogt alsof wanhopige mensen over elkaar heen naar omhoog willen kruipen, en herdenkt zoals gebruikelijk de dappere gevallen Sovjetsoldaten en -burgers. Toen Oekraïne zelfstandig werd, werd recent een nieuw monument aangelegd, een enorme Magen David, met eromheen wandelpaden in de vorm van een ruim uit de lucht zichtbare davidsster, die eindelijk duidelijk maakt dat ze vermoord werden omdát ze Jood waren.

Untermenschen
Daarmee maakten de Oekraïeners iets goed van de vrij bedenkelijke rol die ze speelden in de nazi-tijd. Want hoe ‘fout’ waren Oekraïeners? Bij het begin van de Duitse bezetting in elk geval genoeg om de Joden, die volgens hen immers allemaal bolsjewiek waren, de schuld te geven van alle onder de Russen vermoorde Oekraïense nationalisten en politieke gevangenen. Bij de navolgende progroms, zo becijferde de Duitse historicus Kaj Struve in zijn boek ‘Deutsche Herrschaft, ukrainischer Nationalismus, antijüdische Gewalt’, werden meteen al tussen de 7.300 en 11.300 Joden vermoord. In totaal zouden uiteindelijk onder de nazi’s zo’n anderhalf miljoen Oekraïense Joden hun einde vinden. Onder wie de overgrootvader en drie ooms van de huidige president Volodymyr Zelensky. Maar kenmerkend is ook de collaboratie van de bekende kampbewaker Iwan Demjanjuk, die als krijgsgevangen Sovjetsoldaat voor de Duitsers hand en spandiensten verrichtte. Het merendeel van de kampbewakers was, als het geen Litouwers waren, van Oekraïense afkomst.

Waren daarmee alle Oekraïeners ‘fout’? Nee. Dat spreken de cijfers tegen: de oorlog kostte bijna zeven miljoen Oekraïeners het leven, ofwel 16,3 procent van de bevolking, waarvan 1,65 miljoen gesneuvelde militairen in Sovjetdienst tegen de nazi’s. Er streden er dus aanzienlijk meer mee tégen de nazi’s dan mét hen. Ondanks het feit dat die hen als ‘Untermenschen’ neerzetten – Hitler omschreef hen in september 1941 ‘even lui, ongeorganiseerd en nihilistisch-Aziatisch’ als de Russen.

Maar het is, zoals overal in het Oostblok, de vraag of de Oekraïeners geen andere keuze hadden kunnen maken in hun strijd tegen de Sovjets dan met de nazi’s samen te spannen. En nu nog. De leider der nationalisten tegen de Sovjets, Stepan Bandera, werd na de oorlog geëerd met standbeelden in vrijwel alle grote West-Oekraïense steden. Onvermeld blijft steevast dat hij zelf een fascist en antisemiet was. Anderzijds staat vast dat naar schatting in het Rode Leger zeven miljoen Oekraïners dienden. Een van hen was de Joodse grootvader van de huidige president Zelensky.

Exodus
Voor de Eerste Wereldoorlog woonden er nog miljoenen Joden in de Oekraïne. Odessa, met een Joodse meerderheid, gold als het Jeruzalem van het westen. Hoe kwamen al die Joden daar terecht? Kort. Niet, zoals je zou verwachten, uit het Midden-Oosten, door de Romeinen verdreven, maar uit het Westen: uit Duitsland. Dat verklaart ook de Middelhoogduitse kern van het Jiddisj: ze werden simpelweg verdreven uit onder andere het Rijnland, vanaf de 13e eeuw, en namen daarop dankbaar het aanbod aan van de Poolse koning Casimir III (1310-1370) om zich te vestigen in door Polen gecontroleerde gebieden in Oost-Europa, waaronder Oekraïne. Maar ook toen dat land deel ging uitmaken van het tsaristische Rusland en daarna kort een zelfstandige republiek was onder de Sovjets, bleef hun geschiedenis er een van bloedige vervolgingen en periodieke pogroms.

In de tweede helft van de 19e eeuw werd het voor miljoenen Joden mogelijk per schip te vluchten naar het nieuwe beloofde land: de Verenigde Staten. Dat merk je nog met name aan de amusementsindustrie. De komiek Danny Kaye, eigenlijk David Daniel Kaminski, werd geboren twee jaar nadat zijn ouders uit het toenmalige Dnipropetrovsk in het huidige Oekraïne, uit het Keizerrijk Rusland gevlucht waren. De dirigent en componist Leonard Bernstein is de zoon van de Oekraïense Joden Sam Bernstein en Jennie Resnick (uit Rivne, NoordWest-Oekraïene) die het in 1908 wel voor gezien hielden, omdat Bernsteins vader anders in het tsarenleger moest dienen. Overigens, en dat is het navrante, zijn de Joden die in Rusland zijn gebleven ook niet echt onsuccesvol gebleken. Zoals drie van de huidige veelbesproken oligarchen die Poetin steunen, respectievelijk Roman Abramovitsj, Michail Fridman, en Viktor Vekselberg. Maar anderzijds heeft ook de allerrijkste Rus, de bankier Michail Chodorkovski, die wegens kritiek op Poetin jarenlang gevangen zat, maar tussendoor kon ontsnappen naar Duitsland, een Joodse achtergrond.

Zigzagkoers
Nu zelfs onze opperrabbijn Jacobs spoorslags is afgereisd naar de Oekraïne om de Joden daar te helpen, duikt de slotvraag op: gaat Israël, zoals eerst de Russische Joden, de Oekraïense Joden nu allemaal toelaten of zelfs ophalen? Nu kunnen er naar schatting zo’n 200.000 mensen met Joodse roots aanspraak maken op het Israëlisch staatsburgerschap, maar, en dat zal rabbijn Jacobs met me eens zijn, dat zijn niet allemaal culturele, laat staan halachische Joden. En los daarvan zitten die niet allemaal zoals eerder hun Russische lotgenoten, te wachten op vertrek uit hun geboorteland.

De positie van president Zelensky is daarin dubbel: hij wil wel hulp van Israël, maar wil alleen een deel van zijn landgenoten laten emigreren, dat is exact wat Poetin wil: zo min mogelijk Oekraïeners in de Oekraïne. Dat verklaart ook Zelensky’s zigzagkoers naar de Joodse staat. Hij benadrukt dat hij de hulp van Israël goed gebruiken kan, maar is ietwat slordig in zijn taalgebruik. “Oekraïeners hebben hun keuze gemaakt,” aldus Zelensky tegen de Knesset. “Tachtig jaar terug redden zij de Joden. Dat is waarom Rechtvaardigen der Volkeren onder ons zijn. Volk van Israël, u staat nu voor dezelfde keuze.”

Oei. Zoals we boven zagen zijn bij dat ‘redden’ nog wel enige kanttekeningen te maken. Maar los daarvan, hoe gruwelijk de huidige situatie in Oekraïne ook, die is alleen al getalsmatig en qua bewust geplande moord onvergelijkbaar met de Sjoa. Zelensky maakte het nog een graadje erger door, wellicht ongewild, de Knesset te schofferen door zijn onelegante vergelijking te legitimeren: “Dat recht heb ik, om deze vergelijking te maken. Onze geschiedenis en die van jullie. Onze overlevingsoorlog en de Tweede Wereldoorlog.” En, Golda Meir citerend: “Wij willen in leven blijven. Onze buren willen ons dood hebben. Dat is een kwestie die niet veel ruimte voor een compromis open laat.”

Talmoed
Zelensky ‘vergat’ even dat Israël, met de hete adem van de Russen in het naburige Syrië in de nek, evenmin weinig ruimte voor compromissen heeft en dus logischerwijs eerst naar het eigen belang kijkt. Ronduit kolderiek was dan ook de reactie van de Israël-hatende NRC-correspondente Carolien Roelants, die, schrijvend vanuit Nederland, Israël verweet enkel naar de eigen belangen te kijken. Alsof geen enkel ander land dat doet. Zeker schrijvend in Nederland waar men vaak de huidige oorlog enkel afmeet aan het stijgen van de gas- en benzineprijs, is dat een grove gotspe van Roelants.

Hetgeen niet uitsluit dat Zelensky wellicht wat voorzichtiger kan wezen in zijn uitspraken bij het zoeken van steun. De man is allesbehalve heilig, al doet men nu van wel, even vergetend dat hij ook onderdeel is van een nomenklatoera, een zichzelf verrijkende toplaag in een van de meest corrupte landen ter wereld. Laten we het er maar op houden dat de Talmoed het bij het juiste eind heeft als die in een analyse van het Bijbelboek Job, zegt: ‘iemand is niet volledig verantwoordelijk voor wat die zegt onder druk en in angst’.

Lees ook:
Goede raad is duur – column Paul Damen
‘Een van de meest gave gevallen van gotspe (grove brutaliteit, noot van de vertaler) is het devies bij het stadswapen van Amsterdam: ‘Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig’. Het huismotto van een stad die toeliet dat driekwart van haar Joodse inwoners vermoord werd. Waar men zich na al die jaren nog afvraagt wie Anne Frank verried, terwijl, met zoveel meer verraders dan verzetsstrijders, iederéén dat gedaan kon hebben. Daarom – want u kan natuurlijk ook in de provincie wonen en stemmen – gaat het in dit artikel bewust en enkel over Mokum…’

Deze column is mede mogelijk gemaakt door Stichting Maror.