Erven Stern-Lippman: erkenning van het onrecht door teruggave Kandinsky

Het Van Abbemuseum in Eindhoven zal het schilderij Blick auf Murnau mit Kirche van Wassily Kandinsky teruggeven aan de erven van Johanna Margarethe Stern-Lippmann. Het doek was in haar bezit totdat het in de Tweede Wereldoorlog werd geroofd. Ze werd in 1944 vermoord in de Sjoa. Het werk werd in 1951 door kunsthandelaar Karl Legat verkocht aan de gemeente Eindhoven, die het in het Van Abbemuseum hing. De erven probeerden het al langer terug te krijgen. In 2018 wees de Restitutiecommissie een verzoek af wegens onvoldoende bewijs, maar na nader onderzoek en nieuw bewijs kan het toch teruggaan naar de erfgenamen.

Erkenning
‘We zijn heel blij dat de Kandinsky aan ons wordt teruggegeven’, schrijven de erven Stern-Lippmann aan de redactie van Jonet.nl. ‘Het is een schilderij dat op een prominente plek bij onze (over)grootouders hing en een schilderij dat veel van het verleden van onze familie vertegenwoordigt’. De terugkeer markeert een belangrijk moment. ‘We krijgen de negen rechtstreekse familieleden die zijn vermoord er niet mee terug, maar het is een erkenning van het onrecht dat onze familie en zovelen zoals wij hebben ervaren’. De erven, zie zich anno 2022 in Nederland, België en Amerika bevinden, willen iedereen bedanken die heeft meegewerkt om dit mogelijk te maken. 

Nieuwe bewijzen
Zoals bekend wees de Restitutiecommissie teruggave in januari 2018 af. Ruim vier jaar later is er wel voldoende bewijs gevonden om teruggave van Blick auf Murnau mit Kirche te rechtvaardigen. ‘De commissie heeft op basis van nieuwe documenten die nog niet bekend waren ten tijde van het eerste verzoek opnieuw onderzoek laten doen naar de omstandigheden van het bezitsverlies van Margarethe Stern-Lippmann’, schrijft de Restitutiecommissie. ‘Daaruit blijkt dat er drie aanwijzingen zijn die het bezitsverlies tijdens de oorlog aannemelijk maken.’

Roofkunst
De commissie gaat ervan uit dat het werk niet voor de bezetting uit het bezit van Stern-Lippmann is geraakt en denkt ook niet dat het na de bezetting door de familie is verkocht. Het moet tijdens de Tweede Wereldoorlog uit handen van de eigenares zijn geraakt. Daarom, en omdat ze een particulier was die vanwege haar Joodse afkomst bij een vervolgde bevolkingsgroep behoorde, wordt aangenomen dat haar bezitsverlies onvrijwillig was. In dat geval kan toch gesproken worden van roofkunst. Wie precies wil weten hoe de onderbouwing in elkaar zit, wordt verwezen naar de website van de organisatie.

Eindhoven geeft nog terug
‘Nu Margarethe Stern-Lippmann Joods was, is op grond van het door de regering vastgestelde Beoordelingskader het bezitsverlies onvrijwillig, tenzij nadrukkelijk anders blijkt’, aldus de Restitutiecommissie. ‘Van dat laatste is geen sprake, zoals de in het bindend advies beschreven lotgevallen van Margarethe en haar kunstcollectie duidelijk maken’. De gemeente Eindhoven omarmt het oordeel van de commissie en zal het doek teruggeven aan de erfgenamen van Johanna Margarethe Stern-Lippmann. “We gaan in overleg met de familie en de overdracht zo snel mogelijk organiseren,” zegt een woordvoerder tegen Omroep Brabant.

Waarde onbekend
Het doek Blick auf Murnau mit Kirche was sinds 1910 in het bezit van Stern-Lippmann. Het is een expressionistisch schilderij van het Beierse dorp Murnau met de kerk. De kunstenaarsechtparen Gabriele Münter en Wassily Kandinsky, en Marianne von Werefkin en Alexej Jawlensky waren in 1908 voor het eerst samen in Murnau. Ze maakten verschillende schilderijen van het dorp en omgeving. Het project duurde tot circa 1914. Deze periode wordt ook wel de Murnauer Zeit genoemd. De exacte waarde van het doek is onbekend, maar geschat wordt dat het circa 23 miljoen euro waard moet zijn.

Nieuwe koers
De Restitutiecommissie kwam een aantal jaar geleden onder vuur te liggen omdat het te rigide zou zijn in het doen van beoordelingen. Een relatief groot aantal Joodse erven van slachtoffers van roofkunst kreeg geen restitutie, terwijl de commissie juist was opgericht om hen rechtvaardig te helpen. Er ontstond een crisissfeer en er werd een onderzoeksgroep ingesteld onder leiding van oud-D66-staatssecretaris Jakob Kohnstamm. Die oordeelde dat de Restitutiecommissie anders te werk moest gaan en meer rekening moest houden met de trauma’s en gevoelens van de erven. Kohnstamm werd later benoemd tot voorzitter en sindsdien is de nieuwe koers ingezet. Het oordeel over dit schilderij van Kandinsky is daar onderdeel van.

Lees ook:
‘Van Abbemuseum schoffeert Joodse erven van mogelijke roofkunst’
Het Eindhovense Van Abbemuseum wil toch een onderzoek naar de herkomst van een schilderij van Jan Sluijters dat in de bange jaren ’40-’45 waarschijnlijk is gestolen van een Joodse familie. Eerder zou de museumdirectie toezeggingen hebben gedaan aan erfgenaam Maurits van Son jr., die speciaal vanuit Zwitserland naar Eindhoven was gereisd om over het werk te praten. Het gaat om het doek ‘Lezende vrouw’ dat momenteel in het museumdepot ligt en waarvan de Joodse erven vorig jaar een verzoek om teruggave hebben gedaan.