Goochelen met getallen – boekrecensie ‘Geen makke schapen’

Het is niet ongebruikelijk dat gepensioneerden het archief induiken om de geschiedenis van hun familie uit te zoeken. Je hoeft er geen gediplomeerd historicus voor te zijn.  En het is in elk geval een stuk minder gevaarlijk dan het kopen van een motorfiets of in Sicilië parachutespringlessen te volgen. Corona zorgt voor lege archieven, maar anders zie je de nijvere geslachtkundigen (het zijn meestal mannen) verdiept in oude paperassen. Dat resulteert vaak in een boekwerkje, dat de auteur een keer of twintig vermenigvuldigd om familieleden te verblijden. Tot zo ver geen probleem.

Het wordt anders als de auteur zijn familie zo belangrijk, interessant, afwijkend of wat dan ook vindt, dat er gezocht wordt naar een uitgever. Dat lukt niet altijd, hoewel er uitgevers zijn die tegen betaling, dat heet dan ‘bijdrage in de kosten’, zo’n familiegeschiedenis uitgeven. Ook dit hoeft geen probleem te zijn, want je hoeft zo’n boek niet te kopen.

Het wordt problematischer als de auteur met zijn familiegeschiedenis iets grootser probeert te bewijzen. En dat is het geval met Geen makke schapen. Een persoonlijke geschiedenis van joods verzet van Martijn Katan. Het eerste deel van zijn boek moet laten zien dat er veel meer Joods verzet is geweest dan iedereen, inclusief L. de Jong, heeft gedacht. Die laatste schatte dat er ongeveer 45.000 illegale werkers zijn geweest, maar die opereerden in een vast organisatorisch verband. Dat is natuurlijk een nauwe omschrijving, waar persoonlijke hulp aan onderduikers niet onder valt. Dick Verkijk kwam in 2001 uit op meer dan twee en een half miljoen Nederlanders ‘die in positieve zin iets (tot heel veel) hebben gedaan in 1940-1945.’ De waarheid zal niet in het midden liggen, maar geeft het probleem van tellen wel weer.

Daarnaast is er de vraag wat Joods verzet is. Als dat verzet van Joden is, hoe zit dat met bijvoorbeeld communistische Joden, die zichzelf honderd procent atheïstisch vonden? Het monument dat aan de zijkant van de Stopera staat, heeft als opschrift ‘Ter herinnering van het verzet van de Joodse burgers’, maar wordt meestal het Joods verzetsmonument genoemd; ten onrechte.

Het is natuurlijk niet opmerkelijk dat er meer verzet van Joden was dan van niet-Joden; zij vochten namelijk letterlijk voor hun leven. Dat een brigadegeneraal buiten dienst als Eerste Kamerlid van FvD een paar jaar geleden over Joden sprak als ‘makke lammetjes’ die geen verzet hadden gepleegd, moet toch niet serieus genomen worden. Maar voor Katan bleek deze malle generaal de trigger voor zijn onderzoek.

Katan neemt een al langer bestaande lijst met bijna zeshonderd Joodse verzetsstrijders. Bijna dertig jaar later komt er een lijst met 48 Joodse verzetsstrijders en daarvan vond Katan er maar twaalf terug op de lijst van zeshonderd. Ergo: driekwart wordt niet vermeld en er zijn dus eigenlijk is het aantal Joodse verzetsmensen bijna vier keer zo groot. Hij komt dan uit op ongeveer 2.300 en dat is dan volgens hem vijf keer zoveel als het percentage verzetsmensen in Nederland.

‘Natuurlijk is dit een speculatief getal’ laat hij hier braaf op volgen. Dat is het zeker, zoals dat telwerk speculatief en onzin is. In Amsterdam-Slotermeer is een wijk met 84 straten die vernoemd zijn naar verzetsmensen. Dan vermeldt Katan dat ten minste tien procent van hen een Joodse achtergrond hadden. Wat zegt dat? Het is te betreuren dat iemand die van zichzelf zegt: ‘Ik meen na vijftig jaar als wetenschapper te kunnen inschatten wat betrouwbare en minder betrouwbare bronnen zijn’, (pagina 165) zo met getallen goochelt.

Hierna volgen in acht hoofdstukken portretten van de familie Katan, Katan-Roos en hun verwantschappen, en met name hun verzetsdaden. Dat zijn aan de ene kant liefdevolle beschrijvingen, maar de vaak voorkomende woorden als vermoedelijk, mogelijk, mogelijk ook en misschien laat zien dat er nog veel onduidelijk is. Duitsers zijn dom óf wrede sadisten. En het volgende was nieuw voor mij: ‘Het gemeentehuis maakte de arrestatielijsten en aan de hand daarvan pakte de politie de Joden op.’ Waar zijn de Duitsers gebleven? 

Titel: Geen makke schapen. Een persoonlijke geschiedenis van joods verzet
Auteur: Martijn Katan
Uitgeverij: Prometheus
ISBN: 9789044646429
Prijs: 20 euro