Het geroofde kookboek: aangrijpend, maar taai en soms stroperig’ – recensie

Één van de vele misdaden van de nazi’s was de ‘arisering’ van Joods bezit. Neem De Bijenkorf – ooit opgericht door de Joodse Philip Simon Goudsmit en een voorbeeld van een  succesvol Joods bedrijf in Amsterdam. Tijdens en in aanloop naar de Tweede Oorlog werd het stapsgewijs onderworpen aan ‘Entjuding’.In 1939 werden al wegens ‘bijzondere omstandigheden’ – lees: antisemitisme – enkele Joodse leden van de raad van beheer weggestuurd. Na de inval in 1940 en vooral de Februaristaking een jaar later verdwenen alle vierhonderd Joodse personeelsleden. Aandelen kwamen in het bezit van een Hamburgse textielfirma.

‘Arisering’ vond op grote schaal plaats en laat tot op de dag van vandaag haar sporen na. Een uniek en tot voor kort onbekend verhaal is dat van Oostenrijkse Alice Urbach, nu voor het eerst opgetekend door haar kleindochter, historica Karina Urbach. In Het geroofde kookboek van Alice Urbach. Hoe de nazi’s de bestseller van mijn grootmoeder stalen beschrijft ze hoe haar grootmoeder als succesvolle auteur van kookboeken naam maakte in vooroorlogs Wenen. Met name haar boek So kocht man in Wien! werd een bekend en populair kookboek. Maar na de Anschluss van Oostenrijk in maart 1938 werd het boek haar afgenomen. De uitgever ‘kocht’ haar rechten af, herschreef stukken en haalde haar naam van de cover.

Bestsellerauteur
Het verhaal over Alice begint in de keuken in haar jeugd. Daar werden op jonge leeftijd de zaadjes geplant voor wat ze later tot haar vak zou maken. Van haar moeder leerde ze dat niet. De welvarende Joodse ondernemersfamilie Mayer waarin ze opgroeide had een kokkin. Van haar leerde Alice al van jongs af aan gerechten maken. En al heel vroeg wist ze dat ze daar meer mee wilde. Alice werd uiteindelijk uitbater van een kookschool, waar ze les gaf aan High society Wenen en dames uit heel Europa.

Al snel maakte Alice naam als begaafd kokkin. Niet alleen gaf ze cursussen, ze bedacht ook allerlei nieuwe gerechten, zoals de zogenaamde ‘bridgehapjes’, een variant op belegde broodjes in ‘hap-grootte’ en petitfours. Ze bedenkt ook als eerste ‘een bezorgdienst voor kant-en-klaarmaaltijden. De pers prijst het: ‘Amerikanisering alom – nu worden ook al in Wenen culinaire hoogstandjes in recordtempo rechtstreeks en hapklaar bij de mensen thuisbezorgd!’ In 1925 publiceert ze haar eerste boek: Das kochbuch für Feinschmecker. Maar haar grote doorbraak komt in 1934 met het 500 pagina’s tellende en met foto’s geïllustreerde So kocht man in Wien!, vol recepten en kooktips. Het boek wordt een bestseller. De krant Die Reichspost valt vooral het hoofdstuk over het Weense gebak op, de apfelstrudel, Wiener Faschingskrapfen (met jam gevulde donuts) en Kaiserschmarrn (gekarameliseerde pannenkoeken).

Diep tragisch verhaal
Dit is het boek dat gestolen, geplagieerd, onteigent zou worden. Als Alice in 1938 vanwege de opmars van de nazi’s is gevlucht naar Engeland krijgt ze een brief van haar uitgever, Ernst Reinhardt uit München. Daarin wordt verklaard dat ze tegen een betaling van duizend rijksmark  van haar rechten op So kocht man in Wien! moet afzien. In de jaren daarna wordt het boek weliswaar herdrukt, maar verdwijnt de naam Alice Urbach volledig. De proloog wordt ‘herzien’. Er komt een nieuw voorwoord in. Ook verdwijnen er zinnen die niet passen in het rassenleer van de nazi’s. Op de cover komt de naam van ene Rudolf Rösch te staan.

Het is een diep tragisch verhaal. Alice zou haar leven lang blijven vragen om de rechten van het boek. Tevergeefs, tot haar grote frustratie en droefheid. Ze stuurde brieven aan de uitgeverij. Maar daar kwam geen of geen bevredigend antwoord op. Op zeer hoge leeftijd, in 1980, en inmiddels in de Verenigde Staten wonend, schrijft ze nogmaals: ‘Ik ben de schrijfster van het kookboek So kocht man in Wien! Uit 1934…Hetzelfde boek werd in 1938 onder de naam Rudolf Rösch geariseerd. De heer Jungck [van uitgeverij Ernst Reinhardt]…beloofde weliswaar om het werk weer onder mijn naam te laten verschijnen, maar hij heeft deze belofte niet ingelost.’ In een interview in datzelfde jaar vertelde ze dat haar boek ‘zijn eigen noodlot had’ gehad. Drie jaar later overleed ze. Haar boek had ze nog steeds niet terug.

Met het verschijnen van Het geroofde kookboek vorig jaar kwam er eindelijk iets op gang. Der Spiegel-journaliste Eva-Maria Schnurr schreef een artikel over Alice’ geschiedenis, waarop de directe van Ernst Reinhardt Verlag van zich liet horen en publiekelijk excuus aanbood. Aangrijpend in het stuk van Schnurr is de opmerking van Alice over de foto’s in So kocht man in Wien!: wat er ook bewerkt, geschrapt of vervangen was, ‘meine jüdischen Hände [bleiben] auf den Fotos drin’. Inmiddels hebben de kleindochters de rechten van So kocht man in Wien! De oorspronkelijke editie is nog éénmaal herdrukt met op de cover de naam van de auteur: Alice Urbach.

Aangrijpend maar soms stroperig boek
Karina Urbach heeft een aangrijpend boek geschreven. Haar geduldige onderzoek om alles helder te krijgen is op zichzelf een ongekende prestatie. Urbach vertelt in geuren en kleuren. Dat heeft als voordeel dat ze veel oog heeft voor details. Iedere chroniqueur van een familiegeschiedenis kan alleen maar bewondering hebben voor Urbach’s minutieuze volledigheid.

Bovendien is Het geroofde kookboek meer dan alleen een geschiedenis van Alice en, indirect, haar familie. Urbach weet van een kleine, persoonlijke familiegeschiedenis op een knappe manier grote geschiedenis te maken. De alledaagsheid van het bestaan in Wenen in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog omschrijft Urbach goed. Tegelijkertijd ontstijgt ze het niveau van familie- en stadsgeschiedenis (en een culinaire geschiedenis) door in inzichtelijke alinea’s de verhaallijn te onderbreken en uit te wijden over de politieke situatie in Oostenrijk en de relatie van Oostenrijk met (nazi-)Duitsland. Ook de groei van het in Oostenrijk altijd al aanwezige antisemitisme krijg een volwaardige plek in het boek.

Taaie kost
Het nadeel van die volledigheid is dat het boek geregeld taai en soms zelfs stroperig is. Urbach permitteert zich teveel uitstapjes om echt van een vloeiend opgetekend verhaal te kunnen preken. Lange citaten uit krantenstukken maar ook de correspondentie tussen familieleden onderbreken de lijn op sommige momenten onnodig. Geregeld raak je als lezer Alice even ‘kwijt’. Zijpaden als het volledig opsommen van waar de bruidsschat van Alice uit bestaat als ze trouwt, zijn overbodig. Daarbij maken de vele namen die langskomen, maar verder geen noemenswaardige rol spelen, het geheel niet overzichtelijker. Het had niets aan het verhaal afgedaan als het boek enkele tientallen pagina’s dunner was geweest.

Toch verdient Urbach bovenal lof. Met haar boek heeft ze niet alleen licht geschenen op een ongekend kwalijk vervalste geschiedenis maar ook gezorgd voor iets van eerherstel voor Alice. Daarmee is ze ruimschoots geslaagd in het bereiken van haar doel. Bovendien bewijst ze vele anderen een dienst met het opnieuw blootleggen van de misdaad van de ‘arisering’, want het verhaal van Alice was – droevig genoeg – geen uitzondering.

Lees ook:
IJdel portret van een tamelijk briljante ijdeltuit – boekrecensie ‘De wondergrijsaard’
Wie De wondergrijsaard. Portret van Harry Mulisch van criticus en biograaf Onno Blom leest hoeft niet veel moeite te doen om een beetje een hekel te krijgen aan de hoofdpersoon. Dat durf je nauwelijks over zo’n grote schrijver als Harry Mulisch te zeggen. Toch is dat het beeld dat naar voren komt in Blom’s monografie van één van ‘de grote drie’ schrijvers van Nederland. Mulisch doemt op zoals hij door zoveel anderen is gekenschetst: als een tamelijk briljante ijdeltuit.