Joachim Gauck geeft ‘Nooit Meer Auschwitz-‘lezing en ontvangt onderscheiding

Joachim Gauck, oud-bondspresident van Duitsland, heeft woensdag in Amsterdam de ‘Nooit Meer Auschwitz’-lezing gegeven en de Annetje Fels Kupferschmidt Onderscheiding in ontvangst genomen. Hij kreeg de prijs uit handen van voorzitter Jacques Grishaver van het Nederlands Auschwitz Comité (NAC). De voormalig politicus ontving de award omdat hij zich ‘op buitengewone wijze verdienstelijk heeft gemaakt voor het realiseren van de doelstellingen van het Nederlands Auschwitz Comité’. Gauck bracht de zaal in vervoering met zijn rede.

Boven de partijen
In het auditorium van het Koninlijk Instituut voor de Tropen (KIT) verzamelden woensdag onder meer oud-premier Jan Peter Balkenende, locoburgemeester Simone Kukenheim (D66) en anderen zich voor de zeventiende ‘Nooit Meer Auschwitz’-lezing. Dit jaar was Joachim Gauck te gast, de voormalig dominee die na de Val van de Berlijnse Muur verantwoordelijk was voor de afwikkeling van de Stasi-archieven, en die tussen 2012 en 2017 de Duitse bondspresident was. Als staatshoofd maakte Gauck toen indruk, onder meer om zijn redes en omdat hij als partijloze voor veel Duitsers een neutrale figuur was die boven de partijen stond.

‘Ik haatte Duitsland’
Tijdens zijn lezing haalde Gauck zijn eigen ervaringen met de Tweede Wereldoorlog en de Sjoa aan. Als Duitser die in 1940 geboren was, was hij kwaad op de generatie van zijn ouders. “Toen ik jong was en politiek begon te denken, kon ik niet anders dan het land van mijn voorvaderen haten. Dit land, het land van Goethe, Schiller en Beethoven nog wel, was moreel zo ontzettend diep gevallen. Ik haatte Duitsland om datgene wat de generatie van mijn ouders had aangericht: de dictatuur, de bezetting van andere landen, de vernietigingsoorlog, de Holocaust. En ik verachtte diezelfde generatie erom dat ze dit alles bedekten met een mantel van stilzwijgen, vergeten en verdringen,” aldus Gauck.

Schuld erkennen
De ex-president stond er bij stil dat niet alle Duitsers in de decennia na 1945 het nationaalsocialisme hadden afgezworen. “De bereidheid om de eigen schuld, het meeloop-gedrag of de eigen misdaden onder ogen te zien, ontstond pas laat en met veel pijn. ‘Wir haben es nicht gewust‘ of ‘We konden immers niets doen’, houdingen als deze hielden nog lang stand – zelfs de houding ‘Niet alles was slecht’.” Gauck stond stil bij de knieval die toenmalig bondskanselier Willy Brandt maakte bij het Poolse monument voor de Opstand van Warschau. “Toen hij de Polen om vergiffenis vroeg voor de Duitse misdaden in de Tweede Wereldoorlog, vond bijna de helft van de West-Duitse bevolking dit gebaar ‘overdreven’. Dit vond niet plaats in 1950, maar eind 1970.”

DDR
“Als kind van na de oorlog herinner ik me in het algemeen het zwijgen meer dan het spreken. Het was een stilzwijgen dat het verleden en de misdrijven moest toedekken. Zo was de leiding van het West-Duitse Kanzleramt onder de eerste bondskanselier in handen van een jurist die nauw betrokken was bij het opstellen van de zogenoemde ‘rassenwetten van Neurenberg’,” aldus Gauck, die ook nadrukkelijk zei dat in de Oost-Duitse DDR eveneens weinig plek was voor het verwerken van het verleden. “Reeds in de vijftiger jaren telde de SED, de regerende communistische partij in de DDR, meer voormalige NSDAP-leden dan enige andere Duitse partij. Daarnaast leidde de propaganda van de SED-staat tot verdringing, simpelweg door zich aan de kant van de Sovjet-Unie en hiermee aan de kant van ‘de goeden’ te scharen.”

Boetekleed
Volgens Gauck was het de naoorlogse generatie van ‘1968’ die wel serieuze stappen ondernam om het boetekleed aan te nemen. “Mijn generatie begon zich rekenschap te geven van wat ons land had aangericht – in de eerste plaats met de Holocaust op de Europese Joden. We begonnen onderzoek te doen en namen deel aan het internationale discours over de segregatie en daaropvolgende vernietiging van miljoenen levens, van Joden, van Sinti en Roma, communisten, gehandicapten en andere groepen, allemaal in de geest van een waanzinnige verheerlijking van het eigen ras.”

Mentaliteitsverandering
In de afgelopen decennia hebben Duitse scholen, media, theaters, kerkgemeenschappen, partijen en maatschappelijke organisaties een ingrijpende mentaliteitsverandering bij de meerderheid van de Duitsers teweeggebracht, zei Gauck tegen de zaal. “Dit hebben ze gedaan door het verleden gebaseerd op feiten en met de nadruk op het thema schuld aan hun tijdgenoten voor te leggen. En met name diegenen die Auschwitz en andere oorden van verschrikking hebben bezocht of overlevenden van de Holocaust hebben ontmoet, zullen de gevoelens van ontsteltenis en schok nooit vergeten die ongetwijfeld eenieder overvallen wiens hart niet door leed verhard is.”

Emotionele betrokkenheid blijft
Niemand kan zich volledig distantiëren van het land waartoe hij behoort. Gauck: “Er bestaat een band die ieder van ons verbindt met het verleden van onze samenleving. Voor de Duitsers van nu is dit niet meer een band van schuld, maar een van schaamte en emotionele betrokkenheid. En hieruit is medeleven en verantwoordelijkheidsbesef ontstaan.” Hij vertelde hoe hijzelf jongere generaties schuld wilde opleggen, maar dat dat niet zo werkt en dat schuld ook in jezelf moet zitten. ” Ik zie maar al te vaak dat klein- en achterkleinkinderen opener en eerlijker naar het schaamtevolle verleden durven te kijken dan hun ouders en grootouders. Hierbij hoeft de emotionele betrokkenheid geenszins verloren te gaan.”

Indruk gemaakt
Na de toespraak van Gauck, die hier integraal in het Nederlands te lezen is, ontving hij uit handen van Grishaver de Annetje Fels Kupferschmidt Onderscheiding. Hij werd overladen met groot applaus en een staande ovatie van alle aanwezigen. Bij de borrel, na afloop, was er veel waardering voor de Duitse oud-bondspresident, die velen in vervoering had gebracht met zijn lezing. Het werd door velen gewaardeerd dat hij contact maakte met de zaal en ook een persoonlijke noot in zijn toespraak had verwerkt. Wat dat betreft heeft het optreden van Joachim Gauck veel indruk gemaakt.

Lees ook:
Gauck: ‘Ik haatte Duitsland’
Met vreugde en grote dankbaarheid neem ik de door u aan mij toegekende Annetje Fels-Kupferschmidt onderscheiding in ontvangst. Het ontroert me diep wanneer ik bedenk dat ik geboren ben in het jaar dat Duitsland Nederland binnenviel en nu hier in Amsterdam onderscheiden word.