‘Mensen die Unorthodox zien, denken mogelijk dat de hele orthodoxie is zoals in de serie’

Unorthodox is een Duits-Amerikaanse miniserie die op 26 maart 2020 debuteerde op Netflix. Het verhaal is gebaseerd op de autobiografie van Deborah Feldman uit 2012: ‘Unorthodox: The Scandalous Rejection of My Hasidic Roots’. Het is de eerste Netflix-serie waarin voornamelijk Jiddisch gesproken wordt. De serie gaat over de vlucht van een Joods meisje Esty (19) uit de streng orthodoxe Satmar gemeenschap in Williamsburg New York. Ze vlucht naar haar moeder in Berlijn, bij wie ze niet is opgegroeid, en komt in een wereld terecht die haar volstrekt onbekend is. Rabbijn Yanki Jacobs kent de Satmar gemeenschap in New York van vroeger en deelt zijn gedachten over de Netflix-serie.

Wat roept deze serie bij jou op?

“Ik heb de serie gezien en het roept in eerste plaats gevoelens van nostalgie bij me op. Ik ken New York ontzettend goed, want ik heb er zelf gewoond. Het verhaal is indrukwekkend, maar we moeten oppassen niet te generaliseren. Mijn zorg is wel dat mensen de serie zien en dan denken dat de hele Satmar gemeenschap of orthodoxie is zoals in de serie.”

Ken je de Satmar gemeenschap? Kun je jouw indruk van deze gemeenschap beschrijven?

“Persoonlijk ken ik ze nog van mijn tijd in New York en die contacten heb ik onderhouden. Daarnaast komen we elkaar vanuit mijn functie als rabbijn tegen. Ook ontvang ik regelmatig jongens en meisjes, die afstand genomen hebben van de Satmar gemeenschap en om uiteenlopende redenen voor hun studie naar Amsterdam komen. Ze kloppen dan bij mij als rabbijn aan. Vaak mag ik een bemiddelende rol spelen tussen hen en hun familie. Het is een grote gemeenschap met een omvang van wel 80.000 mensen. Zo is het geen homogene groep waarin iedereen exact dezelfde ideologie aanhangt, maar is er diversiteit die zich uit in kleine gebruiken. Dat kunnen verschillen zijn in kleding en de wijze van bidden, maar ook grotere zaken zoals de blik op de wereld. Het is niet slechts een chassidische stroming, maar een bredere diverse community.”

“De Satmar gemeenschap geldt als hardwerkend. Het zijn goede zakenlieden. Ze staan, nog meer dan andere orthodoxe gemeenschappen, bekend om hun vele liefdadigheidsprojecten voor hulpbehoevenden zowel binnen de eigen gemeenschap als daarbuiten. Zo komen in New York de meeste donateurs van plasma om het Corana virus te bestrijden juist uit deze gemeenschap. Overigens bestaat er in Nederland helemaal geen Satmar gemeenschap.”

Wat vond je mooi en waar stoorde je je aan in de serie?

“Ik vond het heel mooi dat er Jiddisch werd gesproken. In de meeste gevallen van een behoorlijk niveau. Daarnaast was er echt veel oog voor detail in de weergave van de gemeenschap en de omgeving van Williamsburg. Lastig vind ik het wanneer men dit gaan zien als de juiste weergave van de algehele gemeenschap, want uiteindelijk vind ik het toch een soort van karikatuur.”

Welk personage vind jij het interessantst en waarom?

“Moishe. Hij is crimineel, zwaait met pistolen, kent duidelijk zijn weg in het nachtleven van Berlijn, maar draagt ook nog steeds de Satmar klederdracht waardoor de buitenwereld hem nog steeds als volleerd rabbijn zal aanzien. Dit toont aan wat ik eerder al zei. Het is een diverse gemeenschap met veel oprechte vrome mensen, maar ook gewoon met foute criminelen. De buitenwereld ziet geen verschil tussen de ene zwarte keppel en lange jas en de andere zwarte keppel en lange jas, maar als je de gemeenschap een beetje kent kun je snel zien hoe iemand in het leven staat. Ook qua invulling van het Jodendom.”

Hoe open of gesloten is deze gemeenschap in jouw beleving?

“Dat vind ik lastig te beoordelen. Wat is eigenlijk open of gesloten? Is de F-side van Ajax open of gesloten? Is Nederlands Jodendom open of gesloten? In de Satmar gemeenschap is men er duidelijk voor elkaar en heeft liever geen invloeden van anderen buiten de gemeenschap. Maar toon mij een gemeenschap die niet een beetje gesloten is. Soms is het heel dubbel. Enerzijds hebben ze weinig kennis van technologie en de buitenwereld, anderzijds was er laatst een artikel in de New York Times dat anders doet vermoeden. Daarin stond dat een aanzienlijk percentage verkopers en daarbij de grootste verkopers op het salesplatform Amazon uit deze gemeenschap komen. Ik ken er een heel aantal persoonlijk. Voor mensen zonder verstand van technologie doen ze het wel bewonderenswaardig goed op het internet, dus het is nooit zo zwart-wit.”

In welke zin komt de levenswijze van de Satmar gemeenschap overeen met de jouwe en waar liggen de verschillen?

“De Satmar gemeenschap komt uit Hongarije en ikzelf hanteer de uit Rusland afkomstige Chabad ideologie. Satmar is geen homogene groep en Chabad ook niet. In beiden vind je goed en slecht, modern en conservatief, tolerant en intolerant. Zelf denk ik dat het eerder persoonsafhankelijk is dan ideologisch gestuurd. De beleving van het Jodendom bij Satmar stoelt vooral op emotie. Het ontwikkelen van diverse karaktereigenschappen staat daarbij centraal. Bij Chabad is er minder nadruk op emotie en meer op het intellectuele en filosofische aspect van het Jodendom. Bij beide speelt de kabbala een rol. Het wereldbeeld van de Satmar gemeenschap is anders. Heel kort door de bocht zou je het zo kunnen samenvatten. Satmar zegt: ‘De wereld is slecht, dus bouwen we een figuurlijke muur om ons heen ter bescherming’. Chabad zegt: ‘De wereld is slecht dus wij trekken de wereld in om deze te verbeteren’. Het is het verschil tussen wel of geen figuurlijke muur. De een is naar binnen gericht en de andere naar buiten. Het zijn verschillende zienswijzen, waar ik niet perse een waardeoordeel over heb.”

In dergelijke hechte gemeenschappen is de sociale controle groot. Wat voor de een veiligheid biedt kan voor de ander beklemmend zijn. Heb jij dat zelf ook wel eens ervaren?

“Het is duidelijk dat sociale controle als beklemmend gezien en ervaren kan worden. Dat is echter niet perse anders dan dat je in een familie van uitsluitend artsen wellicht gek aangekeken wordt wanneer jij kunstgeschiedenis gaat studeren. Of dat je uit een oude slagersfamilie komt en besluit vegetarisch te worden. Sociale druk is overal. Waar je vooral naar moet kijken is of mensen de kans krijgen hun eigen plek te kiezen. Indien je in dat geval van het dak wordt gegooid hebben we een probleem. Dat is geen vrijheid. Maar eerlijk, Satmar bevindt zich in New York. Als iemand uit wil stappen dan kan het. Er is geen prikkeldraad. Als je letterlijk de brug over gaat vanuit Williamsburg ben je in Manhattan, toch het prototype van secularisatie. Er zijn ontelbaar mensen vanuit die gemeenschap die eruit zijn gestapt. Sommigen helemaal en anderen kozen voor een modernere beleving van het Jodendom. Dat kan en dat mag.”

“Ook in de Satmar gemeenschap zelf heb je verschillende kringen van conservatiever tot moderner. We hebben het hier niet over een sekte van 50 personen die als zombies achter hun leider aanlopen. Het zijn 80.000 mensen met evenzoveel meningen. Ik heb overigens nog nooit gezien dat iemand alleen maar uitstapte vanwege de religie. Er speelt bijna altijd meer mee. Het conflict uit zich dan religieus, maar het onderliggende probleem kan misbruik, verstoorde familierelaties of iets anders zijn.”

Geloof jij in match making met behulp van een shadchen – koppelaar(ster)? Wat zijn in jouw optiek de voor- en nadelen?

“Ook de shadchen is niet eenduidig. Het betekent koppelaar en het is eigenlijk een ouderwetse, maar effectievere en meer inhoudelijkere versie van Tinder. Tinder, maar dan met inhoud. Iemand spreekt met beide personen, verdiept zich in hun interesses, kwaliteiten en levensvisies en brengt ze vervolgens met elkaar in contact. Het feit dat er goed wordt nagedacht of men wel een gezamenlijke toekomst kan delen is positief. Het koppel zal uiteindelijk zelf beslissen of ze met elkaar verder willen gaan of niet. In de serie zie je dat ze elkaar maar heel kort spreken. Dit komt zelfs in de vroomste kringen tegenwoordig nauwelijks meer voor. Zo ging het honderd jaar geleden. Nu is het gebruikelijk dat het koppel elkaar tussen de vijf en vijfentwintig keer ontmoet. Dat is geen recreatief daten. Ze ontmoeten elkaar om te kijken of ze de rest van hun leven samen willen en kunnen doorbrengen.  Als je dan gemiddeld 15 gesprekken voert en ieder gesprek duurt vaak zo’n 8 a 9 uur,  dan weet je al heel veel van elkaar. Genoeg om besluiten of je samen een toekomst wilt delen. Ik ben rabbijn op de Zuidas en zie veel seculiere studenten en young professionals. We moeten niet doen alsof de datingscene in de seculiere wereld zo’n doorslaand succes is. Veel mensen vinden geen partner en zitten daar echt ontzettend mee. Anderen leven tien jaar samen om er vervolgens achter te komen dat ze helemaal niet bij elkaar passen. Dan kun je beter voor die tijd kijken of je  geschikt bent voor elkaar.”

“In de grote seculiere wereld wil men meestal eerst zicht op een carrière hebben en dan pas trouwen. Als ze überhaupt nog willen trouwen… In de chassidische gemeenschap maken mensen ook carrière, maar vaak nadat ze getrouwd zijn. Het huwelijk wordt niet als het einde van je leven gezien, maar als het begin. Hoe ouder mensen worden, des te meer ze gevormd zijn en hoe moeilijker het wordt ruimte te maken of gunnen aan een ander in je leven. Het positieve aan jong trouwen is in mijn ogen dat je met elkaar mee kunt groeien. Al is natuurlijk geen enkel systeem waterdicht. In de film Chosen van Chaim Potok wordt de jonge hoofdpersoon verliefd op de dochter van de Rebbe en wilde met haar trouwen. Dat mocht niet, want ze werd al gekoppeld aan iemand anders. Hij roept verontwaardigd uit dat dat toch niet romantisch is en krijgt het volgende antwoord: ‘Nee het is niet romantisch, maar het werkt wel’.”

Seksualiteit, voortplanting en de verplichtingen daaromtrent spelen een grote rol in de serie. Hoe kijk jij daar tegenaan?

“Dit is het enige in de serie waar ik me enorm aan stoorde. Ik vond het misselijkmakend! Door de scenes, waarin het jonge paar dat worstelt met intimiteit, neer te zetten als een soort van verkrachtingsscenes, ontneem je de kijker iedere mogelijkheid tot sympathie. Ze worden als onmensen neergezet in mijn beleving. Dat vind ik een onjuiste en kwalijke zaak. Je moet kritiek kunnen hebben en problemen benoemen, maar om de religieuze gemeenschap op deze wijze te ontmenselijken vind ik smerig. Uiteraard begrijp ik dat het hier om een zeer specifiek geval gaat, maar het zijn juist deze scenes die de meeste mensen bij zullen blijven en mijn zorg is dat ze daardoor een bijna onmenselijk beeld krijgen van de orthodoxie. Dit licht ik graag toe.”

“Het krijgen van kinderen in het Jodendom is een mitswa, een goede daad/religieuze plicht. Ja, voortplanting is belangrijk, maar er is in het Jodendom feitelijk niets heiligers dan intimiteit tussen man en vrouw. Ook wanneer men geen kinderen kan krijgen wegens onvruchtbaarheid of hogere leeftijd. Deze mitswa blijft bestaan. Het hebben van seks staat los van de mitswa van voortplanting en deze verplichting gaat iedere Joodse bruidegom aan in de ketoeba, het huwelijkscontract. De Joodse wet geeft aan dat wanneer de vrouw niet wil of er niet klaar voor is, de man absoluut niet aan haar mag komen. Dat is verboden. De voorstelling van zaken in de serie is niet representatief voor hoe het werkt in deze gemeenschap. Tegelijkertijd is het zo dat je in het religieuze Jodendom beiden  als maagd het huwelijk ingaat. Partners zijn dus allebei niet ervaren en bedreven. Dat heeft tijd nodig. Wat intimiteit betreft hebben ze in principe geen vergelijkingsmateriaal. Uiteraard kan dit ook in positieve zin bijdragen aan de instandhouding van een huwelijk. Daarmee zeg ik niet dat er nooit misstanden zijn of dat het niet toch verkeerd kan aflopen.”

Waar zie jij ruimte voor stromingen als Satmar om binnen het kader van de Joodse wet  mee te gaan in de moderne tijd?

“Dat is niet aan mij. Ik ben een groot voorstander van de vrijheid van religie en levensovertuiging. Vrijheid betekent dat iedereen er een levensovertuiging en religie op mag nahouden waar ik het totaal niet mee eens. Dan nog respecteer ik ieders keuze. Tenminste… vrijheid van religie is niet onbeperkt, ook niet in Nederland. Ik mag niet moorden of met meerdere vrouwen trouwen, omdat een religie dat toe zou staan. Er ligt dus wel degelijk een grens. Als het welzijn van kinderen op het spel staat of mensen tegen hun wil worden vastgehouden dan moet er opgetreden worden. Religie mag hier nooit een excuus voor zijn. Ook bij de Satmar gemeenschap is dat niet aan de orde. Natuurlijk zijn daar misstanden, zoals die er ook overal zijn. De Satmar gemeenschap is divers en groot en kan middels een zelfreinigend vermogen problemen ook  aankaarten. Daar waar dat niet lukt is Amerika altijd nog een rechtstaat.”

“Wat betreft de moderne tijd believe me veel leden van deze gemeenschap weten meer van de moderne tijd dan jij en ik bij elkaar. Neem bijvoorbeeld de B&H winkel in Manhattan, de grootste speciaalzaak op het gebied van video en fotografie apparatuur. Een volledig blok in Manahattan bemand én ‘bevrouwd’ door zo’n drieduizend leden van de Satmar gemeenschap. Dat zij op hun manier uiting geven aan hun zienswijzen op authentiek Jodendom zoals hun opa’s en oma’s in Hongarije dat deden, betekent niet dat ze geen weet hebben van de moderne wereld. Hun devotie zouden we kunnen toejuichen al zouden we het niet met hun eens zijn.”

Als jij binnen jouw eigen context van Chabad in Amsterdam iets belangrijks mocht veranderen of toevoegen, wat zou dat dan zijn?

Labels zijn voor supermarkten niet voor mensen! Ik wil dat we elkaar zien voor wie we zijn als persoon. Ik wil dat we elkaar daarop beoordelen en waarderen. Niet op basis van de hoogte van de hoed, de lengte van de baard en de grootte van de auto. Als Chabad on Campus werken we aan de toekomst van Joods Nederland. Dat doen we op een toegankelijke en open manier met respect voor de traditie.

Wat is in jouw optiek het belangrijkste dat wij Joden, orthodox dan wel liberaal, Nederland te brengen hebben?

“Deze moderne tijd kent vele ethische vraagstukken. De Talmoed heeft een traditie van het stellen van deze vragen door te filosoferen en discussiëren in de poging ze te beantwoorden. Dit talmoedische denken kan een waardevolle bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat.”

Dit artikel verscheen eerder op de site van Nieuw Wij. Auteur Chantal Suissa is voor deze organisatie actief en schrijft tevens columns voor Jonet.nl. Rabbijn Yanki Jacobs is sinds enige jaren actief op de Amsterdamse Zuidas.