Mokum, een tentoonstelling die staat als een huis – recensie

Het is alweer twaalf jaar geleden dat de Nieuwe Kerk een Joodse tentoonstelling had. Toen ging het vooral om Jodendom als religie. Nu, met Mokum, de biografie van Joods Amsterdam, uiteraard in samenwerking met het Joods Cultureel Kwartier, wordt een prachtig beeld geschetst van meer dan vier eeuwen Joods leven in Amsterdam. De tentoonstelling is meteen het sluitstuk van de viering van 750 jaar Amsterdam.

Een belangrijke beslissing, benadrukken de samenstellers, zeker in een tijd waarin Joods zijn niet meer vanzelfsprekend is maar weer ter discussie staat in de hoofdstad. De makers hebben ervoor gekozen om de tentoonstelling met een flinke banier aan de voorgevel onder de aandacht te brengen. Niet zonder risico in deze tijd. De expositie is ingedeeld in dertien hoofdstukken die het verhaal van het Joodse leven in Amsterdam vertellen. Chronologisch, van de komst van de Portugese Joden aan het begin van de zeventiende eeuw tot het leven vandaag de dag.

Bekende gezichten

Voor de bezoeker die de Joodse geschiedenis van Amsterdam goed kent, zullen de gemaakte keuzes geen verrassing zijn: Anne Frank, het meisje van het dagboek, Samuel Sarphati, de Joodse bestuurder in Amsterdam, Aletta Jacobs, de eerste vrouwelijke arts in Nederland en Jonas Daniel Meijer, de eerste Joodse advocaat in Nederland, ze komen allemaal voorbij.

Er is aandacht voor de rijkdom van de vroege Portugese Joden, die mooi wordt geïllustreerd door de portretbuste van Antonio Lopes Suasso. Hij kwam in 1635 vanuit Bordeaux naar Amsterdam en groeide uit tot een succesvol koopman en bankier. Lopes Suasso was zo voornaam dat Rombout Verhulst een buste van hem maakte, waardoor er tijdelijk twee Verhulsten te zien zijn in de Nieuwe Kerk: de buste van Lopes Suasso en het praalgraf van Michiel de Ruyter.

Zuurwaren

Even verderop is er aandacht voor de minder gefortuneerden in een gedeelte dat is gewijd aan de straathandel en in het bijzonder de verkoop van zuurwaren. Hoogtepunt is toch wel de augurkenprikmachine, waardoor het zuur beter in de augurken trok.

Werkelijk schitterend is de portretserie ‘Joods’ van Erwin Olaf, uit 2013, waarin hij zestien Joodse Nederlanders portretteerde. Allerlei soorten Joden; liberaal, orthodox, traditioneel, Marokkaans en Sefardisch. Wie lijken te ontbreken zijn representanten van de Israëlische Nederlanders waarvan het aantal toch op tienduizend wordt geschat.

Tatoeages

Het meest opvallend is wel het portret van Daniel Kramer, aangeduid als modern Joods, die is vastgelegd met ontbloot bovenlijf waardoor zijn talloze tatoeages zijn te zien, een foto die overigens  niet zou hebben misstaan op een dating-app voor queers. Misschien niet zo representatief, maar wel opvallend. Het is ook het beeld dat in de reclamecampagne voor deze expositie wordt gebruikt.

Geen Erwin Olaf-foto, maar even indrukwekkend is het portret van rapper en zanger Typhoon als Elieser, gemaakt door Humberto Tan. In 2002 werd op Beth Haim, de Portugees-Joodse begraafplaats in Ouderkerk, het graf ontbloot van Elieser, met daarop de tekst ‘Graf van Elieser, de goede bediende’. In de archieven staat hij beschreven als ‘de bruine die van Paulo de Pina is’. Aangenomen wordt dat Elieser door zijn meester De Pina was vrijgekocht en vervolgens Joods geworden.

Belinfante

Misschien nog wel indrukwekkender is het boek Atlas van Mokum, samengesteld door Maarten Hell en Mirjam Knotter, dat bij de tentoonstelling hoort. Het boek is chronologisch ingedeeld, waarbij iedere eeuw wordt weergegeven door een aantal bekende en gelukkig ook minder bekende Joden.

Opvallend is hoe groot de bijdrage van vrouwen is geweest en dat begint al heel vroeg. Esther Baruch Alvares runde de apotheek  van haar overleden man in de achttiende eeuw en Sara Clara Eitje, alweer een weduwe, die met de firma Joachimsthal, een drukkerij en boekbinderij, het Nieuw Israelitisch Weekblad gaat uitgeven .  En terecht is er ook een plekje voor Judith Belinfante die zo belangrijk is geweest voor het toen nog Joods Historisch Museum.