Unieke documentaire over opstand in Sobibor op komst

Er komt een nieuwe documentaire met Jules Schelvis, de bekende Nederlandse Sjoa-overlevende die Sobibor en verschillende kampen wist te doorstaan. Hij overleed vijf jaar geleden, maar zijn verhaal wordt nog steeds verteld. In de documentaire ‘De Sobibor Tapes’ gaat het echter niet om dat verhaal, maar om een aantal interviews dat Schelvis afnam met ex-kampgevangenen die in opstand kwamen. Schelvis nam de gesprekken zelf af en zette ze op camera. Er is ruim achttien uur aan materiaal vanwaaruit de parels zijn gekozen voor de documentaire, die op 27 januari om 20.30 uur op NPO2 wordt uitgezonden en die een uniek beeld geeft van de toestand destijds.

Toch een docu
Op 14 oktober 1943 kwam een groep gevangenen in vernietigingskamp Sobibor in opstand tegen hun SS-bewakers. Veertig jaar later interviewde overlevende Schelvis twaalf mannen en vrouwen die bij de opstand betrokken waren. Hij legde de gesprekken vast met een van de eerste consumentencamera’s. Daarmee was Schelvis baanbrekend, want de grote ‘oral-history’-projecten van Claude Lanzmann en Steven Spielberg moesten toen nog komen. Hij wilde er een documentaire van maken, maar het kwam er niet van. Vijf jaar na zijn dood hebben filmmaker Piet de Blaauw en cameraman Jan Pieter Tuinstra alsnog een docu gemaakt.

Levend bewijs
De unieke beelden zijn het enige levende bewijs van de opstand in het vernietigingskamp Sobibor, aldus de makers in een persbericht. Het gaat om ‘indrukwekkende getuigenissen van overlevenden over de onmenselijke gebeurtenissen binnen de afrastering van het kamp. Getuigen die tijdens de gesprekken opnieuw beleven hoe ze zich voelden in het kamp waar moord en vernietiging ‘gewoon’ was’. De gesprekken worden afgewisseld met verhalen van onder meer Jetje Manheim en Johannes Houwink ten Cate die aan de hand van brieven, foto’s en kranten artikelen vertellen over Schelvis’ jarenlange inspanning om de opstand in Sobibor wereldkundig te maken.

Hakbijl
“Ik geloofde er eerlijk gezegd niet in.” zegt opstandelingenleider Sasha Pechersky in zijn interview. Toch besloot de krijgsgevangen Sovjetmilitair door te gaan met de opstand. “Mijn belangrijkste doel was om die fascisten te doden. Misschien zouden er zo’n vijftien, twintig mensen kunnen ontkomen om de wereld de waarheid te vertellen.” Geïnterviewde Chaskiel Menche verloor zijn vrouw, kind en moeder in Sobibor. “Ze willen dit toch geheimhouden,” zei hij tegen Schelvis. Hij wilde wraak nemen en vertelt in detail hoe hij zijn nazi-beulen met een hakbijl de hersens insloeg tijdens de opstand, waarna hij vluchtte. “Je moet de wereld laten zien wat hier gebeurt in dit kamp.”

Zeven kampen
Jules Schelvis werd als 22-jarige in Amsterdam opgepakt, tegelijk met zijn vrouw Rachel Borzykowski en een groot deel van zijn familie. Met uitzondering van zijn zuster en moeder werden al deze familieleden en zijn vrouw door de nazi’s vermoord. Op 1 juni 1943 werd Schelvis met ruim drieduizend andere Joden op transport gezet vanuit Kamp Westerbork naar vernietigingskamp Sobibor. Hij gaf zich daar op voor wat hij dacht dat de ordedienst was, maar werd te werk gesteld in Kamp Dorohucza. Zijn vrouw en haar ouders werden in Sobibór vergast. Schelvis’ gang door zeven nazikampen duurde twee jaar. Uiteindelijk werd hij op 8 april 1945 in Kamp Vaihingen door Franse troepen bevrijd en later keerde hij terug naar Amsterdam.

Verhaal vertellen
Schelvis, van origine drukker, werkte tot aan zijn pensioen als hoofd algemene zaken in Amsterdam en Rotterdam voor respectievelijk De Arbeiderspers en dagblad Het Vrije Volk. Na lang stilzwijgen durfde Schelvis pas na zijn pensionering in 1982 zijn ervaringen op papier te zetten. Hij schreef enkele boeken, waaronder Binnen de poorten en Vernietigingskamp Sobibor. Het project Er reed een trein naar Sobibor, dat in de jaren 2013-2015 werd uitgevoerd, was een samenwerking tussen Schelvis en orkestleider Jan Vermaning en het Nationaal Symfonisch Kamerorkest. Hierbij wisselden het verhaal van Schelvis over zijn geschiedenis met betrekking tot Sobibor en muziek elkaar af.

In 2014 sprak de toen 93-jarige Schelvis voor een volle Westerkerk in Amsterdam over zijn ervaringen in Sobibór. Schelvis overleed in 2016. Een van de toehoorders was koning Willem-Alexander die er tijdens de Dodenherdenking van 4 mei 2020 aan refereerde tijdens zijn toespraak op de Dam.

Lees ook:
Jules Schelvis (95) overleden
De bekende Sjoa-overlevende Jules Schelvis is op 95-jarige leeftijd overleden. Dit heeft de Stichting Sobibor op maandagochtend verklaard. Hij overleed op zondag 3 april in zijn woonplaats Amstelveen. Schelvis gold als deskundige op het gebied van de Sjoa, onder meer omdat hij zelf zeven verschillende nazi-kampen had overleefd.