Waarom Femke Halsema toch niet Joods is

Amsterdam krijgt vandaag een nieuwe burgemeester: Femke Halsema. Zij is de eerste vrouw in deze positie en doorbreekt ook een lange traditie van hoofdstedelijke PvdA-burgemeesters. Nu is sinds 1945 ook een bescheiden traditie gegroeid van Joodse burgemeesters in Amsterdam: van Ivo Samkalden en Wim Polak tot Ed van Thijn en Job Cohen. Hoort de nieuwe burgemeester, Femke Halsema, nu wel of niet in dit laatste rijtje thuis?

Door Bart Wallet

Zo begon het. Een kleine tien jaar geleden schreef een collega van me een artikel over de aanwezigheid van Joden in het publieke domein in Nederland. Daarbij passeerden ook een aantal Joodse politici de revue. Tot mijn verbazing dook ook Femke Halsema in zijn rijtje op. Zij had haar Joodse identiteit verbazingwekkend goed geheim weten te houden. Toen ik hem ernaar vroeg, wist hij me te vertellen dat haar moeder, de vroegere Enschedese PvdA-wethouder Olga Fles, stamde uit een bekende familie van Joodse vrijdenkers. Dat was interessant en paste goed bij het profiel van Halsema: vrijdenkend, links en vooruitstrevend op het terrein van vrouwenemancipatie. Toen ik vorig jaar voor het geheel herziene handboek Geschiedenis van de Joden in Nederland een hoofdstuk over de naoorlogse periode schreef, aarzelde ik niet om onder het rubriekje ‘Joden in de Nederlandse politiek’ ook de vroegere leider van GroenLinks te noemen, naast usual suspects als Jacques Wallage, Job Cohen, Frans Weisglas en Uri Rosenthal.

De familie Fles neemt in de Nederlands-Joodse geschiedenis een heel bijzondere plaats in. De meest uitgesproken woordvoerder van deze familie is Levie Fles (1871-1940), een orthodox opgevoede jongeman die zich ontwikkelde tot uitgesproken atheïst. Hij was niet langer Levie, maar nu Louis. Fles beet zich vast in de strijd met het Joodse establishment: de ene na de andere brochure publiceerde hij waar hij het rabbinaat over vuur nam en het religieuze Jodendom en de Joodse riten (zoals besnijdenis) ridiculiseerde. Assimilatie was zijn grote einddoel en het gemengde huwelijk was daarvoor de aangewezen route. Ondertussen was hij zelf wel Joods getrouwd, met Zippora Henriëtte van Straten. Hij kreeg vier dochters en twee zonen, de latere Amerikaans-Joodse literair agent Berthold en de communistische revolutionair George. Nog in 1939 trok Fles ten strijde met een uitgesproken brochure onder de titel: Weg met het zionisme! Toen de nazi’s Nederland veroverden en Fles noodgedwongen op zijn Joodse identiteit werd teruggeworpen, pleegde hij zelfmoord.

De grote vraag is nu: stamt Femke Halsema via haar moeder af van deze Joodse vrijdenker? Om zelf toch maar eens de gegevens op een rijtje te krijgen, begon ik met het spoor van de beide zoons van Levie/Louis te volgen. Geen van beiden bleek echter een dochter te hebben gehad die Olga heette. Was Femke’s grootvader dan wellicht een neef? De Joodse familie Fles kende voor de oorlog nogal wat grote gezinnen. De meesten van hen werden tijdens de Sjoa vermoord. Toch verscheen bij het uitkammen van de ene na de andere taak ook geen Olga, of een overtuigende potentiële vader voor haar. Bronnen van de burgerlijke stand, familieadvertenties en bestaande stambomen boden geen houvast. Het spoor leek dood te lopen.

Tot slot dan nog maar eens opnieuw begonnen bij moeder Olga zelf. Eerder vluchtig onderzoek leverde nauwelijks aanknopingspunten op. Maar nu kwam haar volledige naam naar boven: Olga Margaretha Bertha Fles, geboren in 1941 in Driehuis-Velsen. Die plaatsnaam vormde nu een nieuwe lead en jawel, korte tijd woonde daar een familie Fles-Korbee. Dat waren de ouders van Olga. Femke’s oma, Truus Korbee, was afkomstig uit Harlingen en trouwde in 1939 in Hilligersberg met de Rotterdammer Cornelis Nicolaas Fles. Deze Cornelis Nicolaas Fles kwam op zijn beurt uit een Leidse familie, waarvan het spoor terug te volgen valt tot een bediende Izaak Fles, getrouwd met Maria de Nie, die in 1840 een zoon Izaak krijgen. Tot deze vroege voorouders in de eerste helft van de negentiende eeuw is hier sprake van een duidelijk niet-Joodse familie Fles. Goed mogelijk dat Izaak een paar generaties terug alsnog van een Joodse voorouder afstamt, maar dat is iets voor het tv-programma Verborgen Verleden om verder uit te zoeken.

Dus nee: Amsterdam krijgt toch geen Joodse burgemeester. Nu hebben voorgangers als Schelto Patijn en Eberhard van der Laan laten zien dat je niet Joods hoeft te zijn om toch het hart op de juiste plaats te hebben. Zij kunnen burgemeester Halsema ten voorbeeld zijn in hun oprechte belangstelling voor Joods Amsterdam en zij werden dan ook al snel door de Joodse gemeenschap in het hart gesloten. En tja, dat leuke weetje in het standaardwerk over de Nederlands-Joodse geschiedenis zal in de volgende editie én in de Engelse vertaling die nu wordt voorbereid toch echt gaan sneuvelen.

Bart Wallet is universitair docent politieke geschiedenis aan de Vrije Universiteit en Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam