‘Amsterdamse Joden opgepakt bij eerste razzia vermoord in geheime gaskamer’

Een deel van de Amsterdamse Joden dat werd opgepakt tijdens een van de eerste razzia’s in de hoofdstad, in 1941, is later vergast nabij concentratiekamp Mauthausen. Het gebeurde in een geheime gaskamer in een Duits kasteel en gold als ‘experiment’ voor de latere massavernietiging die de Sjoa is gaan heten. Dit blijkt uit historisch onderzoek van schrijfster Wally de Lang. Ze onthult haar ontdekking in het boek De razzia’s van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam. Vooralsnog werd altijd aangenomen dat de Joodse mannen waar het om ging waren omgekomen door ziekte, uitputting en mishandeling, of dat ze al vluchtend waren doodgeschoten, aldus Het Parool. Dit blijkt niet het hele verhaal te zijn, in 1983 bracht de krant De Waarheid hier reeds een verhaal over.

‘Ultieme leerschool’
De Lang onderzocht naar de razzia’s die voorafgingen aan de Februaristaking van 1941, volgende week precies tachtig jaar geleden. Ze stuitte op het administratieve camouflagesysteem van de SS, dat de moorden via de gaskamer moest verhullen om onrust te voorkomen. Ruim een kwart van de opgepakte 389 Joodse mannen, allen tussen de negentien en 35 jaar oud, vond de dood in een geheime gaskamer. Die was verstopt in kasteel Hartheim, dat 35 kilometer van concentratiekamp Mauthausen lag. Deze daad, aangeduid onder de codenaam 14f13, was ‘de ultieme leerschool voor wat later de Shoah is gaan heten’, aldus Het Parool.

Hartheim
Voorafgaand aan de Februaristaking vonden op 22 en 23 februari 1941 razzia’s plaats, voornamelijk in de Jodenbuurt. Zeker 389 mannen werden meegenomen naar Kamp Schoorl en vijf dagen later naar concentratiekamp Buchenwald in nazi-Duitsland gebracht. Daar overleden er tientallen tijdens het verrichte van zware arbeid. Zeker 340 van hen in mei 1941 werden verplaatst naar kamp Mauthausen. De Lang ontdekte in haar onderzoek dat 108 opgepakte Joden in het door de SS ingenomen kasteel Hartheim of ‘in geblindeerde tot mobiele gaskamers omgebouwde bussen zijn vermoord en gecremeerd’. Bij 38 mannen heeft ze aanwijzingen dat hun lot hetzelfde was.

Venters en handelaren
Tijdens haar onderzoek vergeleek De Lang administratieve lijsten, registratiekaarten en zogenoemde ‘Veränderungsmeldungen’. Tegen Het Parool zegt ze: “In de eerste week van september 1941 bleken er ineens 146 mensen te zijn gestorven. Een opvallend hoog aantal. De overlijdensdata en -plekken waren gefingeerd en over verschillende dagen verdeeld. Achter hun namen stonden verschillende doodsoorzaken, zoals ziektes of misleidende termen als Auf der Flucht erschossen of Ertrinkung. In werkelijkheid zijn ze in Hartheim omgebracht.” De Lange heeft alle namen in haar boek vermeld. Het gaat vooral om handelaren, marktkooplui, venters, winkeleigenaren en kleermakers. Velen waren actief in de praktische beroepen die veel vooroorlogse Joden in Amsterdam uitoefenden.

Fotorolletje
Destijds berichtte het ondergrondse Parool al over het grote aantal doden ‘door onbekende oorzaak’ in Mauthausen. Het bleef bij geruchten, want niemand wist op dat moment hoe deze mannen worden vermoord. Dat concludeerde de krant in september 1941 ook. Er werden door een Duitse soldaat 21 foto’s van de razzia’s gemaakt. De soldaat had zijn fotorolletje bij fotozaak Capilux in de Amsterdamse Roelof Hartstraat afgeleverd. Een medewerker zag het belang van de foto’s in en drukte daarom twee sets af. De tweede set werd onder het vloerkleed en achter de kachel bewaard, een levensgevaarlijke actie, aldus Het Parool in 2021. Van de opgepakte mannen wisten er twee te overleven.

Verhaal al eerder bekend
Na publicatie in Het Parool, bleek algauw dat het nieuws van de krant niet geheel nieuw was. In 1983 kwam de toen nog bestaande krant De Waarheid, een communistische krant, met hetzelfde verhaal, zij het dat de namen van de slachtoffers die waren vergast nog niet bekend waren. In Hartheim zelf waren deze namen wel bekend, maar daar toen wist men niet dat het ging om de Joodse mannen die voorafgaand aan de Februaristaking van 1941 waren opgepakt. Jonet.nl werd getipt door een oplettende lezer die de redactie attendeerde op het stuk in De Waarheid. Niettemin is het onderzoek van De Lang een keurige aanvulling op de bestaande informatie over was er is gebeurd.

Lees ook:
Februaristaking vandaag 75 jaar geleden
Vandaag om elf uur ‘s morgens zullen de trams, bussen, metro’s en veerponten van het Gemeentevervoerbedrijf in Amsterdam één minuut stilstaan om te herdenken dat hun collega’s precies 75 jaar geleden het werk hadden neergelegd en de Februaristaking plaatsvond.