‘Dit is mijn boek, Joodse exlibris…’ – recensie

‘Wat hebben Dieuwertje Blok, Henriëtte Boas en Johannes van Dam los van hun Joods-zijn gemeen? Zij komen, met bijna veertienhonderd anderen, voor in het bijna vijftienhonderd pagina’s tellende werk Dit is mijn boek. Joodse exlibris-cultuur in Nederland. Het zijn allemaal grote getallen, terwijl het gaat om kleine kunstwerkjes, die je voorin in een boek plakt. Of zoals in de inleiding staat: “Een exlibris of boekmerk is een kunstzinnig vormgegeven eigendomsmerk dat in een boek wordt geplakt met de bedoeling het tegen diefstal te beschermen, te verfraaien, een persoonlijk karakter te verlenen, ofwel als een door te geven aan de volgende generaties”. Mij vallen ook termen als opschepperij en dik doen te binnen, maar die termen zal je in dit toch wel plechtstatige boek niet terugvinden.

Het is duidelijk dat een exlibris-bezitter, “titularis” genaamd, geen ezelsoren in zijn of haar boek maakt, laat staan er in schrijft, zelfs niet met potlood. Het zijn mensen die boeken als een belangrijk bezit beschouwen en vaak ook trots op hun bibliotheek zijn. Dat het volk van het boek een eigen exlibris heeft (enkelvoud en meervoud vallen samen), is niet te verwonderen, maar het blijft natuurlijk weer lastig wat een Joods exlibris is. In dit geval gaat het om de titularis en niet om de kunstenaar; die mag best Vrijgemaakt Gereformeerd zijn. Er hoeft ook niet uitsluitend Joodse symboliek gebruikt te worden, zoals de Magen David of een menora. Sterker nog, sommige Joodse symbolen als sjabbat-kaarsen of een mezoeza zijn nog nooit op een Joodse exlibris in Nederland aangetroffen. Duitsland was eerder dan Nederland met exlibris gestart en het is dan ook niet gek dat er veel exlibris van Duits-Joodse vluchtelingen in dit standaardwerk staan. En die Duitse kant zorgt er ook voor dat het aantal vrouwelijke titularissen meer dan dertig procent is; Duitsland was een progressiever land – als we die twaalf jaar van Hitler buiten beschouwing laten.

De drie eerstgenoemden hebben zeer verschillende exlibris; Dieuwertje een portret (“Dromend en Stil Beschouwend”) en de arme Henriëtte heeft dezelfde als haar vader, maar dan met haar eigen naam erop. Johannes heeft een prachtige exlibris met een zwarte kat tussen boeken en Joost Swarte heeft het gemaakt (en is in al zijn kleurenpracht afgedrukt). De exlibris van Weinreb is ontworpen door Uril Birnbaum, die meer dan tien exlibris in deze studie heeft. Zij waren eerst vrienden, maar het is niet verwonderlijk dat dat vijf jaar na de oorlog geheel omsloeg; “… Hochmut, Lüge und Heuchelei”, waren Birnbaums woorden voor zijn vroegere vriend. Er zijn minibiografieën van de bijna veertienhonderd titularissen en 75 uitgebreidere van de exlibris- kunstenaars. Alles wat je zou willen weten over dit kleine onderwerp, kun je terugvinden in Dit is mijn boek. Van de exlibris zelf tot techniek en afmetingen, heraldiek, collectioneren en nog veel meer. Het kloeke boek is de vrucht van jarenlang speurwerk, connecties en veel geduld. Ook zijn er al enkele tentoonstellingen geweest. Op de website http://www.hetjoodsexlibris.nl/ kun je het hele verhaal nog eens volgen.”

Auteur: David Barnouw

Titel: Dit is mijn boek. Joodse exlibriscultuur in Nederland
Schrijvers: Jan Aarts en Chris Kooyman. Met een bijdrage van F.J. Hoogewoud
Uitgeverij: De Buitenkant, Amsterdam 2017
ISBN: 9789490913731
Aantal pagina’s: 1.496
Prijs: 70,00 euro