Econoom Arnold Heertje (86) overleden

Arnold Heertje, een van de bekendste economen van Nederland, is zaterdag op 86-jarige leeftijd overleden – hij overleed niet aan het coronavirus. Generaties Nederlanders zijn opgegroeid met zijn lesmateriaal over de economie. In 1962 verscheen de eerste editie van De kern van de economie, een leerboek voor het voortgezet onderwijs. Daarna volgden nog vele edities. Heertje was hoogleraar aan de UvA en ging in 2006 met emeritaat. Ook schreef hij columns voor Het Parool en was hij maatschappelijk geëngageerd. Heertje was van Joodse komaf en was de vader van stand up comedian Raoul Heertje.

Geloof
Heertje werd op 19 februari 1934 in Breda geboren. Hij groeide grotendeels in Arnhem op op in een Joods gezin, dat voortkwam uit sinaasappelventers en diamantklovers in de Amsterdamse Jodenbuurt. Tijdens de Sjoa dook het gezin in 1942 onder. De toen achtjarige Heertje kwam terecht bij gereformeerde gezinnen in de Haarlemmermeerpolder. Hij was onder de indruk van het christelijke geloof en vatte het plan op om predikant te worden. Zowel Heertje als zijn ouders overleefden de oorlog. Na de bevrijding wilde hij christelijke geloof voortzetten, maar zijn Joodse moeder was daar tegen en kom hem er toen zijn achttiende van weerhouden. Naast het christendom van zijn ouderduikgezin, maakte ook hun armoede indruk op Heertje, die hierdoor uiteindelijk economie ging studeren.

Oorlogsherinneringen
“Op mijn negende wist ik al dat ik economie zou studeren. Het was oorlog, ik was gegrepen door de armoede van het bloembollenkwekersgezin in de Haarlemmermeer waar ik het laatst was ondergedoken. Legde verband tussen armoede en economie,” vertelde hij in 2004 aan de Volkskrant. “Maar eerst wou ik dominee worden; een complete identificatie met mijn gereformeerde omgeving. Ik zong mee, bad mee. Terwijl ik het aanvankelijk vertikte te bidden aan tafel. ”Dat vindt mijn vader niet goed”, zei ik.” Soms had Heertje last van angstbeelden of verhalen over uiterst bedreigende situaties die hij had verdrongen. “Razzia in Amsterdam-Oost: Duitsers die met een zaklantaarn in een bed schenen waar drie jongetjes lagen te slapen, het middelste jongetje was ik.”

Les geven
In 1951 behaalde Heertje zijn diploma HBS-b aan de toenmalige Lorentz HBS in Arnhem. Vervolgens studeerde hij economie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA), waar hij cum laude afstudeerde. Later promoveerde hij aan de UvA op zijn proefschrift over de prijstheorie van het oligopolie. Naast zijn activiteiten aan de universiteit gaf hij 1958 tot 1968 les aan het Maimonides Lyceum. In 1963 en 1964 doceerde hij tevens aan het Baarnsch Lyceum. Het was in de jaren zestig dat Heertje een gezin stichtte. Zijn zoons Eric, Patrick en Raoul werden tussen 1960 en 1965 geboren. Die laatste ging later de planken op en trok als stand up comedian volle zalen en werd bekend met tv-programma’s.

Publicaties
In 1962 verscheen de eerste editie van ‘De kern van de economie’, een leerboek voor het middelbaar onderwijs. Van dit boek zijn honderdduizenden exemplaren verkocht en nog steeds staan nieuwe uitgaven bij sommige scholen op de boekenlijst. Twee jaar later kwam het lesboek Elementaire Economie – economie voor het H.A.V.O. uit. Later schreef Heertje economieboeken die bedoeld waren voor een groot publiek, zoals Echte economie, misverstanden over en misstanden in de economie (1977), Als Keynes nu geleefd zou hebben….. Grote economen en hun visie op de jaren tachtig (1983), Economie in een notendop (2004) en Economie (2014). In totaal heeft Heertje 24 publicaties op zijn naam staan.

Luis in de pels van de PvdA
Arnold Heertje had tevens een uitgesproken mening over maatschappelijke vraagstukken. Zo was hij een prominent lid van de PvdA en stak hij zijn mening niet onder stoelen of banken. Kritiek uiten op politici en bestuurders van zijn partij – of van andere partijen – was hem niet vreemd. In de jaren negentig blonk hij uit in een kritische houding over grote infrastructurele projecten zoals de Betuwelijn, de Noord/Zuidlijn in Amsterdam en het doortrekken van de A15 van Bemmel naar Zevenaar. Heertje had kritiek op Verkeersministers als Tineke Netelenbos (PvdA) en Annemarie Jorritsma (VVD), en vond vaak dat deze grote projecten te duur waren. Onder andere in zijn column in Het Parool kon hij zijn ei erover kwijt.

UvA
Gedurende zijn hele professionele leven bleef Heertje verbonden aan de UvA, waar hij van 1964 tot 1999 hoogleraar staatshuishoudkunde was. Van 1997 tot 2006 was hij daar ook bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van de economische wetenschap. Op 3 mei 2006 ging hij met emeritaat. Heertje was nog verbonden aan het Vossius Gymnasium te Amsterdam, waar hij in 1999 een paar maanden heeft gedoceerd. Eveneens was hij lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en was hij Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Aangepaste soberheid
Heertje behoorde tot de groep economen die vonden dat het speelveld van de economie veel meer omvat dan slechts dat wat in geld kan worden uitgedrukt en of afgemeten. ‘Door voortdurend de nadruk te leggen op consumentisme en financiële groei zal aan andere menselijke behoeften steeds moeilijker kunnen worden voldaan, en zullen deze voor steeds meer mensen uit hun directe leefomgeving verdwijnen’, aldus Heertje en de anderen uit deze groep. Ook moeilijk of niet in geld uit te drukken waarden zoals natuur, leefbaarheid en het welzijnsgevoel maakten volgens Heertje deel uit van het economische speelveld. Bij het afwegen van economische belangen moeten deze waarden en menselijke behoeftes nadrukkelijk worden meegenomen, aldus Heertje. Daarbij pleitte hij voor aangepaste soberheid.

Amsterdams Volkstoneel
Niet alleen roerde Heertje zich in het politiek-economische debat, maar ook zette hij zich in voor maatschappelijke doelen. Zo was hij in de jaren zeventig bestuursvoorzitter van het Amsterdams Volkstoneel, een theatergezelschap dat zich toelegde op het spelen van toegankelijke toneelstukken die doorgaans gezet waren in volkse milieus, specifiek ook Amsterdams. Het lukte Heertje echter niet om het gezelschap te behouden.

Weesper Synagoge
Halverwege de jaren negentig richtte hij samen met arts Jo van der Hal de Stichting Behoud Weesper Synagoge. Het doel was om de sjoel, die sinds 1942 niet meer in gebruik was, van de gemeente Weesp te kopen. Dankzij het inzamelen van donaties lukte het de stichting om het pand te kopen. Vervolgens werd de Stichting Vrienden van de Weesper Synagoge opgericht, die het gebouw beheert. Heertje werd actief voor deze stichting.

Beter Onderwijs Nederland
Bij de oprichting van de vereniging Beter Onderwijs Nederland, in 2006, trad Heertje toe tot het Comité van Aanbeveling. Deze vereniging heeft tot doel ‘het zo goed mogelijk tot bloei laten komen van de potenties van leerlingen en studenten door gedegen vakinhoudelijke en algemene vorming’. De vereniging is een antwoord op de vele bezuinigingen op en hervormingen in het onderwijs door de overheid. Doelen zijn onder meer dat het vak moet teruggegeven worden aan de docent en dat goed onderwijs wordt gegeven door hoogopgeleide docenten.

Rechtszaken
Door de jaren heen zag Arnold Heertje de rechtbank ook wel eens van binnen. Zo gaf hij begin maart 1990 alsnog een voldoende voor het economie-tentamen dat rechtenstudent R.J. Lambach in december 1988 bij hem had afgelegd. De student had een kort geding voor een voldoende aangespannen tegen zijn hoogleraar. Heertje gaf hem een voldoende omdat de Amsterdamse rechtbank dit had bepaald. De hoogleraar was er niet vies van om zelf de rechter op te zoeken, zeker als hij een vermoeden van antisemitisme had. Zo procedeerde hij tegen het Financieel Economisch Magazine omdat het blad hem als ‘onfortuinlijke raddraaier’ neerzette; ‘een wetenschappelijke Pietje Bell’, tuk op ‘een stevige rel’.

Jeugdzorg
In 2014 verloor Heertje een kort geding van Bureau Jeugdzorg omdat hij in artikelen op de site van RTL Nieuws en in de Volkskrant had geschreven dat Jeugdzorg ‘strafbaar, misdadig of crimineel’ handelde in een zaak rond een jongen van zeven die onder toezicht van de jeugdbescherming stond. Volgens Heertje was het kind door Jeugdzorg ‘ontvoerd’ van school en naar een geheime plaats gebracht. Hij noemde daarbij ook de namen van medewerkers. Volgens de Amsterdamse rechtbank was er geen noodzaak de namen van medewerkers te noemen. Ook vond de rechter het onnodig kwetsend en grievend dat Heertje in zijn publicaties vergelijkingen trok tussen het handelen van Bureau Jeugdzorg en gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog. De publicaties moesten van het internet worden verwijderd

Beroemde bibliotheek
Niet alleen schreef Heertje zelf boeken, maar ook verzamelde hij allerlei soorten boeken over economie en andere wetenschappelijke. Door de decennia heen bouwde hij een omvangrijke en beroemde bibliotheek op van circa 12.000 boeken. Hij bezat zo’n drieduizend bijzondere boeken, waaronder de eerste, ingenaaide druk van Das Kapital van Karl Marx en An Essay on the Principles of Population van Thomas Malthus uit 1798. Heertje stief afgelopen zaterdag op 86-jarige leeftijd. Het is onduidelijk wat er met zijn bibliotheek zal gebeuren.