‘Waar Els Swaab loopt, groeit geen gras meer’ – column Frits Barend

Ongeveer twee jaar geleden waren advocaat Peter Nicolai en ik in Den Haag aanwezig bij een gesprek dat Hester Bergen mocht hebben, ja mocht hebben, met voorzitter professor mr. Alfred Hammerstein van de Restitutiecommissie. Deze commissie adviseert de overheid over claims op nazi-roofkunst, op kunstwerken die de voormalige (Joodse) eigenaar onder het naziregime na roof, inbeslagname of (gedwongen) verkoop is kwijtgeraakt. In een van de adviezen had de Restitutiecommissie geoordeeld dat het schilderij Blick Auf Murnau mit Kirche van de beroemde schilder Wassily Kandinsky niet hoefde te worden teruggeven door het Van Abbemuseum in Eindhoven aan de erfgenamen van de rechtmatige eigenaar, vertegenwoordigd door achterkleinkind Hester Bergen. 

Die uitspraak bevreemdde, omdat het Eindhovense museum en Bergen in 2015 op basis van door Bergen aangedragen bewijzen samen tot de conclusie waren gekomen dat het betreffende schilderij moest worden aangemerkt als roofkunst en toebehoorde aan (de familie van) Bergen. Zij stemde er te goeder trouw mee in dat de Restitutiecommissie van Hammerstein de zaak ook nog een keer zou bekijken. Tot verbazing en ontsteltenis van Bergen oordeelde de commissie dat niet overtuigend kon worden aangetoond dat het schilderij in de oorlog onvrijwillig uit het bezit van Bergens Joodse familie was geraakt. Het enige dat de familie wist, was dat het uit het bezit was geraakt. Of het ooit was verkocht, bleef onduidelijk. Ik heb het al vaker betoogd: alsof je als Jood onder het naziregime in 1943 nog enige regie over je eigen leven en dus je bezittingen had. 

Koele ambtenaar
Hammerstein bleef in het onderhoud als een koele ambtenaar betogen dat de Joodse grootouders van Hester Bergen het schilderij niet aantoonbaar onvrijwillig hadden verloren. Hij begreep eigenlijk niet dat wij ook maar durfden te twijfelen aan zijn oordeel. Hij en zijn commissie konden dus niet anders besluiten dan dat het Van Abbemuseum het doek mocht houden. In de overwegingen bij het niet teruggeven van roofkunst speelt soms ook mee dat het publieke belang van het museum groter wordt geacht dan het individuele belang van de erfgename. De vraag is of deze laakbare opvatting heimelijk heeft meegespeeld bij de weigering om het schilderij aan de familie van Bergen te restitueren. 

Na afloop vroeg de ambtenaar van het ministerie van Cultuur die ambtshalve bij het gesprek aanwezig was, of wij na het vertrek van Hammerstein en zijn likkende lakei nog even wilden nablijven. Laat ik het zo formuleren: de ambtenaar begreep onze woede en verbijstering over de houding van de magistraat Hammerstein. 

Regent in de Lichtstad 
Na het frustrerende gesprek met de Restitutiecommissie besloten we in een ultieme poging langdurige en geldverslindende rechtszaken te voorkomen, dat ik burgemeester John Jorritsma van Eindhoven om advies zou vragen. Ik had hem leren kennen toen hij als Commissaris van de Koningin in Friesland mij had uitgenodigd op het statenjacht Friso tijdens het Skûtsjesilen. Dus ik zeg tegen Hester Bergen: de gemeente Eindhoven is de formele eigenaar van het Van Abbemuseum, ik probeer Jorritsma vertrouwelijk te vragen of hij iets zou kunnen en willen betekenen zodat jou, Hester, en het museum mogelijk verdere rechtszaken bespaard blijven. Ik meldde me telefonisch, werd doorverwezen naar de voorlichter vroeg of ik de burgemeester informeel mocht spreken over de zaak Kandinsky. Ik kreeg Jorritsma niet te spreken. 

Zware tijd
We zijn twee jaar verder. Voor Hester en haar nog levende oudtante die als kind zat ondergedoken, zijn het twee zware en verloren jaren geweest in hun gevecht als vertegenwoordiger van de rechtmatige eigenaren van het schilderij. Toen verscheen op 7 december 2020 het rapport van de commissie Kohnstamm over het (dis)functioneren van de Restitutiecommissie waarin onomwonden werd geoordeeld dat nabestaanden van claimanten van roofkunst (als Hester Bergen) met meer empathie door de Restitutiecommissie en andere instanties (hadden) moeten worden behandeld. De impliciete conclusie van de commissie Kohnstamm is dat die musea en hun eigenaren zich moeten schamen voor hun houding. 

Hammerstein weg
Een week voor openbaarmaking van het voor hem vernietigende rapport was voorzitter Hammerstein van de Restitutiecommissie ineens zonder commentaar afgetreden. Alsof alleen de voorzitter verantwoordelijk is voor het aangetoonde wanbeleid van zijn commissie, heeft vicevoorzitter mr. E.H. (Els) Swaab met ‘instemming kennisgenomen’ van de inhoud van het rapport Kohnstamm. Swaab was op 16 maart 2018 als opvolgster van Heikelien Verrijn Stuart tot de Restitutiecommissie toegetreden. Tegelijk met haar benoeming moet zij het jaarverslag van 2018 hebben goedgekeurd waarin letterlijk staat ‘De voornaamste kritiek op het werk van de commissie is dat zij bij haar afwegingen in een aantal gevallen aandacht besteedt aan het belang van het kunstwerk voor de huidige bezitter, dikwijls een museum dat het kunstwerk rechtmatig heeft verkregen’. Juist op dat punt verwijt de commissie Kohnstamm de Restitutiecommissie in normaal Nederlands nalatigheid en gebrek aan inleving. Als je als vicevoorzitter een rapport over ook jouzelf met instemming ontvangt en tegelijk met droge ogen de gedesavoueerde voorzitter durft op te volgen als waarnemend voorzitter, moet je minimaal een schoteltje voor je hoofd hebben.

De track record van Swaab?
Het hoort tot de taken van de journalistiek tegels te lichten en elkaar dekkende machtsblokken te ontrafelen, dus: wie is die waarnemend voorzitter van ‘onze’ Restitutiecommissie? In een lovend portret over haar onder de kop ‘Leider in de luwte met bestuursvuur en één enkel smetje’ schreven Frank van Zijl en Joost Ramaer in de Volkskrant in 2006: ‘Als voorzitter van Democratie en Media, grootaandeelhouder van het kranten- en boekenconcern PCM-uitgevers, speelde Els Swaab in 2004 een sleutelrol in de verkoop van PCM aan de Britse investeringsfirma Apax’.

Twee jaar later bleek dat die ‘sleutelrol in de verkoop’ aan Apax bijna had geleid tot de ondergang van de kranten Volkskrant, NRC Handelsblad, Algemeen Dagblad en Trouw, zo valt te concluderen uit het vernietigende rapport dat de Ondernemingskamer van het Amsterdamse Gerechtshof in 2008 publiceerde over de rol van het bestuur en commissarissen van PCM en van Stichting Democratie & Media onder voorzitter Els Swaab.

Een jaar later, in 2009, beschrijft Joost Ramaer in zijn onthullende boek De Geldpers, de teloorgang van het mediaconcern PCM: ‘Luttele jaren na de verkoop was PCM ruim honderd miljoen armer en driehonderd miljoen aan schulden rijker. Eind 2008 stond PCM aan de rand van bankroet. De directeuren en aandeelhouders van de eens zo idealistische onderneming, van wie velen zelfs miljoenen verdienden aan het Apax-avontuur, moesten zich voor de rechter verantwoorden voor hun wanbeleid’.

Overal in zitten
Tijdens of naast haar voornoemde voorzitterschap van Stichting Democratie & Media was/is Swaab ook commissaris bij De Nederlandsche Bank, adviseur en partner van Boekel de Nerée, voorzitter van de nationale Raad van Cultuur, bestuurslid van de Mondriaanstichting, bestuurslid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, waarvan ‘toevallig’ haar voorganger bij de Restitutiecommissie Verrijn Stuart ook bestuurslid was. Mr. Els Swaab is kortom een erkend verzamelaar van bestuursfuncties en commissariaten, haar lidmaatschap van de PvdA zal een welkome aanbeveling zijn. Hoe zo geen old-woman netwerk? Ik vraag Sonja Barend wel eens: ben jij ooit voor zo’n functie benaderd? De vraag stellen is hem beantwoorden. 

Oh ja, ze was ook nog even voorzitter van Stichting Oerol. Tijdens het gevecht van Hester Bergen met de Restitutiecommissie zweeg bestuurder mr. Els Swaab, laten we zeggen uit haar ooit zelfbenoemde bescheidenheid. Publicist Ramaer nu tegen mij: “Heel herkenbaar, ze uit zich nooit.” De benoeming van Swaab tot waarnemend-voorzitter van de Restitutiecommissie als vervanger van de gedesavoueerde Hammerstein is een nieuwe klap in het gezicht van Joodse claimanten, inclusief de familie van Hester Bergen. Ramaer: “Mevrouw Bergen moet weten dat waar Swaab loopt, geen gras meer groeit.”

Lees ook:
Interview met Hester Bergen over haar strijd tegen de Restitutiecommissie
De gevluchte Joodse overgrootmoeder van Hester Bergen had een dertigtal schilderijen meegenomen, waarvan een groot deel door de nazi’s werd geroofd. Zij overleefde de Sjoa niet. Voor Bergen, die met het Van Abbemuseum in Eindhoven in de weer was over een Kandinsky en tegenwerking van de Restitutiecommissie ondervond, is er een week van gerechtigheid geweest. 

Deze column is mede mogelijk gemaakt door Stichting Maror.