‘Etty leefde in een andere realiteit’ – boekrecensie biografie Etty Hillesum

Een goede biograaf M/V moet mijns inziens genoeg afstand tot zijn of haar onderwerp hebben. Een goede recensent M/V eveneens tot het te bespreken boek. Auteur Judith Koelemeijer neemt geen enkele afstand tot Etty Hillesum. Integendeel, in de epiloog meldt zij: ‘In tijden van verdriet of spanning gingen de woorden van Etty op een andere manier tot mij spreken; het leek of ik haar nog beter kon doorgronden’.

Ik kan hier eerlijk schrijven dat ik al weinig aankon met de in 1981 uitgegeven bloemlezing Het verstoorde leven. En ik kon nog minder met de superlatieven over Etty die overal weerklonken; ‘vrijwillig naar Westerbork’ en ‘vrijwillig naar Auschwitz’; wat een prachtige altruïstische Joodse persoonlijkheid en altijd maar in de weer met God.

Het vijf jaar later verschenen volledige werk De nagelaten geschriften van Etty Hillesum, 1941-1943 las ik ook. En ik kwam nog minder onder de indruk van deze vaak overspannen en vooral extatische ‘kroniekschrijfster’. Een Etty Hillesum Stichting, het Etty Hillesum Onderzoekcentrum en maar liefst drie aan haar gewijde huizen in Deventer, Amsterdam en Middelburg plus een uitdijende fanclub complementeren het beeld.

Toch is een biografie nodig, al is het maar om het kaf van het koren te scheiden.

Judith Koelemeijer heeft heel veel boven water gekregen, met name over Etty’s Russische achtergrond, met veel biografische achtergrondgegevens over haar vele minnaars, vrienden, vriendinnen en familieleden. Maar de grootste aandacht gaat uit naar haar Joodse therapeut/minnaar Julius Spier, een handleeskundige, die een schare van veelal labiele jonge vrouwen om zich heen verzamelde. Na zijn analyse volgden therapiesessies, vaak bestaande uit ‘körperliche’ worstelpartijen. Zijn aanhangsters adoreerden hem, maar een deel van de buitenwacht beschouwde hem als een charlatan. Koelemeijer baseert zich bij hem gedeeltelijk op een in 2020 in Leiden verdedigd proefschrift over Spier, een studie met sterk hagiografische trekjes.

Koelemeijer neemt Etty’s  dagboeken, Het Werk, als uitgangspunt voor haar biografie, maar omdat dat grofweg 1941-1943 beslaat, moet zij ook veel andere bronnen benutten; archiefstukken, oude en nieuwe interviews.

Een klassiek ongelukkige jeugd, met een leraar klassieke talen als vader die regelmatig met zijn gezin verhuist om een iets betere positie te krijgen en om meer te verdienen. In 1932 begon Etty met haar studie rechten aan de Universiteit van Amsterdam en wist daar zeven jaar over te doen. Als bijvak deed ze Russisch, maar ook daar ontbrak het echte studeren. En daar kwam natuurlijk een eind aan na de Duitse inval en de anti-Joodse maatregelen elkaar opvolgden. Haar leven leek nu veel meer op dat van andere Joden; je steeds opgejaagd voelen en niet weten hoe het er de volgende dag zou uitzien. Etty, al een groot brievenschrijfster, vluchtte in haar dagboek en daar in een geheel particulier Godsbesef.

Hoewel ze de Joodsche Raad en alles erom heen verafschuwde, nam ze er wel een baantje aan. Dit zodat zij, met haar vader, moeder en twee broers, voorlopig uitstel van deportatie kregen en ‘gewoon’ thuis mochten blijven. Elk aanbod om onder te duiken, wees zij af, maar dat is niet uniek, want dan gepakt worden, betekende het kamp Mauthausen en dus de dood.

De biografe gaat losjes om met de chronologie en dat wreekt zich. Zo is de titel van hoofdstuk acht, ‘Geen partijmens’, maar bijna tweehonderd pagina’s verder is Etty een ‘antifascistische activiste’ en ‘geschoold in het politiek verzet’. Daar is geen spoor van bewijs voor. En de titel van hoofdstuk veertien, ‘Vriendin van het kampverzet’, lijkt mij juist, maar de pogingen om haar neer te zetten als illegaal werkster, overtuigen niet.

Terwijl er absoluut niets bekend is na Etty’s deportatie naar Auschwitz, wijdt Koelemeijer daar nog bijna twintig pagina’s aan met ‘wellicht’, ‘misschien’ of ‘is de grote vraag’. Het is een interessante biografie geworden, maar ik ben voor een kritischer en terughoudender omgang met (oorlogs)dagboeken; het is echt niet allemaal waar wat iemand in een dagboek schrijft.

Titel: ‘Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven’
Auteur: Judih Koelemeijer
Uitgever: Balans
Aantal pagina’s: 574 blz.
ISBN: 97894638217425
Prijs: 34,95 euro