‘Holocaustvergelijkingen onnodig kwetsend en schadelijk’ – gastcolumn Hanna Luden

‘Ze zijn slechts een kleine minderheid – gelukkig! Desalniettemin vallen zij sterk op en veroorzaken zij veel pijn. Je ziet hen tegenwoordig in bijna alle demonstraties tegen het coronabeleid in bijna alle westerse steden. Zij dragen op hun kleding een gele davidster, waarop niet het woord ‘Jood’ staat, zoals tijdens de oorlog, maar ‘ongevaccineerd’. En zij begrijpen niet waarom zo veel mensen gruwelen van deze gelijkstelling van de maatregelen tegen corona met de Jodenvervolging door de nazi’s. Voor mij, en met mij velen – Joods en niet-Joods – voelt dit telkens opnieuw als een stomp in de maag.

Ik heb het hier nadrukkelijk niet over de maatregelen rond corona. Ik vind het legitiem, belangrijk en noodzakelijk om discussie te voeren over het beleid en de consequenties ervan. Ik denk zelfs dat het bij uitstek een gelegenheid is om een maatschappelijke discussie te voeren over vrijheid, vrijheid van meningsuiting, lichamelijke integriteit, positie van minderheidsgroepen, etc. Het gaat mij specifiek om het misplaatste gebruik van de gele davidster als symbool, en de misplaatste gelijkstelling van onze situatie nu met toen,

Gebrek aan kennis en begrip
Dit misbruik van het symbool van de Jodenvervolging demonstreert het probleem: een schrijnend gebrek aan kennis – en begrip – van de verschrikkingen ten tijde van het naziregime. Door het misbruik van de symbolen worden gebeurtenissen gelijkgesteld en wordt het verleden gebagatelliseerd. Opnieuw een voorbeeld van hoe aan de herinneringen aan de Holocaust wordt geknaagd. Want deze misplaatste vergelijkingen leiden tot twijfels over alles rond de oorlog en de Holocaust, en dan is de stap naar ontkenning ineens veel kleiner. Als de huidige ongemakken vergelijkbaar zijn met de situatie toen, dan kan het onmogelijk erg zijn geweest, hooguit een beetje vervelend. Zal die overdrijving dan ook gelden voor de andere verhalen over toen? Voor de beperkingen, de honger, gaskamers, de veewagons, het grote aantal slachtoffers?

Toen de vernietigings- en concentratiekampen werden bevrijd gaf de Amerikaanse bevelhebber Eisenhower de instructie om alles vast te leggen in foto’s en filmpjes, precies om deze reden: ‘For the purpose of recording for civilization the history of horror written by over five years of German atrocities’. “Over enkele jaren zal niemand meer geloven dat dit echt is gebeurd. Dat mensen elkaar zoiets konden aandoen,” zei hij. Bovendien vond hij het van belang dat ‘ordinary citizens become aware of the crimes which were committed in their midst, in their names, and with their permission’. De schandalige manier waarop de Poolse regering tegenwoordig deze geschiedenis probeert te ‘verfraaien’ bewijst Eisenhouwers gelijk. In Polen is een wet aangenomen die boetes en zelfs gevangenisstraf in het vooruitzicht stelt aan eenieder die beweert dat de Poolse staat of Polen op welke manier dan ook meewerkten aan de misdaden van de nazi’s. Dit terwijl een deel van hen nadrukkelijk medeplichtig was en de meesten – zoals ook in andere landen – stille getuige waren.

Misbruik
Dezelfde gele ster is vaker misbruikt, bijvoorbeeld als ‘button’ bij een Gronings studentenfeest, of in een clipje van de Duitse metalband Rammstein. Wellicht de meest bizarre melding die bij CIDI over dit probleem is binnengekomen, betreft een Chinese webwinkel die een halsketting verkoopt met een gele davidster, compleet met het woord ‘Jude’. Dit voorbeeld is een duidelijke illustratie van het probleem: gebrek aan historische kennis en besef, gebrek aan respect voor de verschrikkingen, voor de slachtoffers, en daarmee in potentie de eerste stap naar een nog groter probleem: ontkenning.

Het twijfelen aan de ernst van de Jodenvervolging, het twijfelen aan het aantal slachtoffers, het twijfelen over de vraag of het überhaupt plaats heeft gevonden, etc. Deze twijfels kennen wij al decennia, bijna direct nadat deze verschrikkelijke oorlog is geëindigd, met gevolgen tot ver na die oorlog. Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop de overlevenden – Joods en niet-Joods – in Nederland zijn ontvangen, met een totaal gebrek aan belangstelling voor hun ervaringen, laat staan empathie. Erger nog, sommige Nederlanders (net als in andere landen) kwam hun terugkeer ‘ongelegen’; zij moesten immers een huis teruggeven aan de rechtmatige eigenaar, of vervreemde bezittingen retourneren… 

Harde werkelijkheid
Met de manke vergelijkingen, met het gebrek aan eerbied voor de (symbolen van de) verschikkingen van de Holocaust, groeit opnieuw de vertwijfeling aan de echtheid van de getuigenissen. Nog meer zo omdat de geschiedenis steeds verder van ons af komt te staan, omdat er nog weinig mensen in leven zijn die het kunnen navertellen. Mensen die het meegemaakt hebben, mensen die er direct of indirect getuige van waren. Want wij, nu, kunnen het ons amper voorstellen, laat staan begrijpen. Wij ‘herinneren’ ons de beelden en verhalen van de Hollywood films, die per definitie zachter zijn en bovendien onecht. Misschien kúnnen we niet eens de harde werkelijkheid verteren. In deze context zijn de twijfels voorstelbaar: Zou het toch kunnen zijn dat het allemaal minder erg was? Of zelfs verzonnen?

Ook de gevangenen in de verschillende door de nazi’s ingestelde getto’s en kampen begrepen dit. Zij hebben daarom veel belang gehecht aan het documenteren van de gebeurtenissen en hun situatie – hoewel ze heel goed wisten dat hun kans op overleving zeer gering was – opdat men het in de toekomst wél weet. Opdat niet alleen de ménsen niet worden vergeten, maar ook de verschrikkingen. In het Warschau getto heeft een groep onder leiding van de historicus Ringelblum met gevaar voor eigen leven dit gedaan. Het Ringelblum-archief van getto Warschau is een zeer belangrijke  getuigenis van die tijd. Een ander voorbeeld is het werk van de Jiddische dichter Rachmiel Briks, die zijn eigen ervaringen heeft genoteerd en begraven in het getto zelf.

Complottheorieën
De coronacrisis zorgt voor veel meer uitdagingen wat antisemitisme betreft, helaas. ‘De Joden’ (of Israel) zouden het virus in een laboratorium hebben geproduceerd (of bedacht, want het bestaat misschien helemaal niet) om zo de macht over de wereld te veroveren…. Ja, er zijn ook andere – zorgelijke – complottheorieën rond het gebeuren die niets met Joden te maken hebben, maar de complotten over de Joden komen ons heel bekend voor. Zij tonen pijnlijke gelijkenissen met bijvoorbeeld De protocollen van de wijzen van Zion die precies honderd jaar geleden als vals zijn ontmaskerd, maar nog steeds door vele miljoenen mensen als waarheid worden gezien.
Het boek, in tsaristisch Rusland gepubliceerde complotmythe, bevat gefabriceerde protocollen van zogenaamde geheime bijeenkomsten van De Joodse Elite met het plot om de wereld te overheersen. De nazi’s namen dit gretig over, maar – zo onwaarschijnlijk als het klinkt – de (vertaalde) ‘Protocollen’ zijn ook vandaag de dag nog te koop, in Ramallah, Iran, Egypte en veel andere islamitische landen, en zelfs in het Westen en hier in Nederland. Erger nog, de inhoud ervan inspireert nog steeds generaties van mensen die deze verzinselen blijven herhalen, tegenwoordig vaak online, op websites en in de sociale media.

Net als vroeger met de pest. Toen viel op dat Joden minder vaak ziek werden. Van hygiëne hoorde niemand in die tijd, en dus kon het niet anders dan dat zij – de Joden – achter de pest zaten. Met als doel ‘ons’ te elimineren en de macht over de wereld naar zich toe te trekken. Het feit dat ook veel Joden ten prooi vielen aan deze vreselijke pest interesseerde niemand. Een Jood die het overleefde was medeplichtig aan het grote plan, zijn niet-Joodse buurman had geluk of G-d’s bescherming. En nu is het niet anders, want hoe komt het anders dat Israël zo vroeg al in staat was zijn bevolking te vaccineren? U denkt: dit is verleden tijd. Dat kan toch niemand serieus nemen?

Recent heeft het NRC de website Gefira (inmiddels uit de lucht) ontmaskerd als bron van precies dergelijke antisemitische – onderling tegenstrijdige – beweringen. In dezelfde adem wordt dan beweerd dat de Joden ook de Holocaust hebben verzonnen, dat het helemaal niet waar was, dat er zéker geen zes miljoen zijn vermoord, of anders (en tegelijkertijd) was het een duivelse samenwerking tussen ‘de zionisten’ en de nazi’s – om zo de wereld tot de grond te richten en hun land weer terug te veroveren. 

Blijvend belang van onderzoek
Dit alles benadrukt het belang van Holocaustonderzoek, van educatie over de oorlog en de Holocaust, en het belang van de herdenkingsmonumenten, bijvoorbeeld de Namenwand in Amsterdam waarop 102.000 namen zijn gegraveerd, te vaak van gehele families, waarvan helemaal niemand overleefde, niemand die hen zich nog kan herinneren en herdenken. Deze wand is er om het aan ons te herinneren, zodat niemand deze geschiedenis zal kunnen ontkennen en verdoezelen. Het is bovendien een waarschuwing van waar mensen toe in staat zijn. Een herinnering en waarschuwing dat onze vernislaag dun is, heel dun.’

Auteur Hanna Luden is directeur van het CIDI
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in het blad ‘Zicht’.