In 55 gemeenten geen onderzoek naar roof Joods vastgoed

Zeker 55 Nederlandse gemeenten laten nog geen onderzoek doen naar de roofhandel van Joodse panden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat meldt het tv-programma Pointer, dat vier jaar geleden naar buiten bracht dat gemeenten in de bange jaren ’40-’45 vaak willens en wetens hebben meegewerkt met de bezetter om Joden te onteigenen. Sinds 2020 hebben 163 gemeenten wel onderzoek laten doen of aangekondigd. Als het aan experts ligt, wordt er in een aantal gemeenten nog wel onderzoek gedaan.

Pointer (KRO-NCRV) toonde aan dat ten minste 218 van de 342 gemeenten voor komen in de zogenoemde Verkaufsbücher van de bezetter. Daarin werd de aan- en verkoop van Joods onroerend goed en Joodse gronden bijgehouden. Na de uitzending was de constellatie groot en zijn veel gemeenten tot onderzoek overgegaan. Vaak lieten ze dat uitvoeren door professionele onderzoekers van universiteiten, zoals de Radboud Universiteit in Nijmegen, maar ook werd het door lokale amateurhistorici gedaan.

Rechtsherstel

In 122 gemeenten is het onderzoek reeds afgerond. In een aantal gevallen leidde het tot moreel rechtsherstel: een burgemeester die concludeert dat er nu nog iets goed te maken valt met de lokale Joodse gemeenschap, zoals dat onlangs in Zevenaar en Wassenaar is gebeurd. En in andere gemeenten hebben de onderzoeken geleid tot donaties van tien- tot honderdduizenden euro’s aan Joodse stichtingen en herdenkingscentra. In de gemeente Groningen ontving een nabestaande excuses en een schadevergoeding van ruim drie ton.

Ronny Naftaniel is expert op het gebied van rechtsherstel. Hij zegt tegen Pointer tevreden te zijn met wat er tot nu toe is bereikt. Het is goed dat gemeenten verantwoordelijkheid nemen en onderzoek laten doen. Hij is kritisch op de gemeenten die geen onderzoek instellen, en plaatst soms een kanttekening bij de kwaliteit van bepaalde gedane onderzoeken. “Sommige gemeenten concluderen dat ze verkeerd hebben gehandeld en bieden excuses aan. Maar ze weten soms niet eens precies waarvoor ze die excuses aanbieden.”

Vijftig gemeenten laten aan Pointer weten geen onderzoek te zullen of willen doen. Nog eens vijf gemeenten (Barendrecht, Geldrop-Mierlo, Neder-Betuwe, Ouder-Amstel, en Zwartewaterland) hebben de vragen van het programma nog niet beantwoord. De gemeenten Westerwolde en ‘s-Hertogenbosch laten weten dat ze op dit moment intern zoeken naar mogelijkheden om een dergelijk onderzoek te laten uitvoeren. Het is onduidelijk of gemeenten die nu nog geen onderzoek doen, daar nog wel toe te bewegen of verleiden zijn.

Praktische redenen

Waarom gemeenten geen onderzoek laten doen, dat ligt vaak in praktische overwegingen. Tegen Pointer zeggen ze te lijden aan geldgebrek voor dergelijke projecten of de juiste onderzoekers niet te kunnen vinden. Ook geven sommige gemeenten aan geen heil in onderzoek te zien. Onder andere Bodegraven-Reeuwijk, Olst-Wijhe en Stichtse Vecht stellen dat ze tijdens en na de oorlog geen grote Joodse gemeenschap hadden. In sommige gevallen gaat het om zo weinig transacties dat het bijna onmogelijk wordt om een rapport te schrijven.

Volgens Naftaniel is de gemeente Almelo een geval apart. In de Twentse stad laten ze het afhangen of er nog compensatieverzoeken vanuit Joodse hoek komen. Zolang dat niet het geval is, zal er geen onderzoek worden verricht. “De gemeente had voor de oorlogsjaren honderden Joodse inwoners en is in de Verkaufsbücher goed voor zestig transacties, meer dan genoeg reden om actief een onderzoek in te stellen in plaats van passief af te wachten,” stelt Naftaniel.

Uitgegaan moet worden van ten minste tien transacties in de boeken, stelt ook onderzoeker Wim van Meurs, hoogleraar Europese politieke geschiedenis aan de Radboud Universiteit. Van de gemeenten die nog geen onderzoek hebben laten instellen, heeft een aantal zeker meer dan tien transacties in de boeken staan. Het gaat om Culemborg (elf), Leidschendam-Voorburg (39), Midden-Drenthe (23), Rijswijk (dertig) en het Waterland (dertien). Naftaniel: “Als er enigszins een substantiële Joodse gemeenschap is geweest, dan doet de gemeente er goed aan om het gehele beeld naar buiten te brengen.”